۲۷ فروردین ۱۴۰۴ :: ۱۶ آوریل ۲۰۲۵ :: ۱۸ شوال ۱۴۴۶
گوی خبر- مذاکرات میان ایران و آمریکا، به‌ویژه در زمینه برنامه هسته‌ای ایران، سال‌هاست که یکی از موضوعات محوری سیاست بین‌الملل بوده و قدرت‌های جهانی از جمله روسیه را به بازیگرانی کلیدی در این عرصه تبدیل کرده است.
مسکو، به‌عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل و شریک راهبردی ایران، همواره مواضعی چندوجهی در قبال این مذاکرات اتخاذ کرده است. از یک سو، روسیه از گفت‌و‌گو‌های دیپلماتیک حمایت می‌کند و خود را آماده میانجی‌گری نشان داده؛ از سوی دیگر، با تأکید بر عدم تعهد نظامی به ایران در صورت درگیری با آمریکا، خطوط قرمز خود را مشخص کرده است.
چه آنکه روابط ایران و روسیه از زمان امضای معاهده دوستی در سال ۱۲۹۹ شمسی تاکنون، فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. در دهه‌های اخیر، این رابطه به‌ویژه در زمینه مسائل هسته‌ای و مقابله با فشار‌های غرب، عمیق‌تر شده است. روسیه یکی از امضاکنندگان توافق هسته‌ای برجام در سال ۱۳۹۴ بود و در مذاکرات منتهی به آن، نقشی فعال داشت. اما پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌ها، مواضع مسکو پیچیده‌تر شد. مسکو از یک طرف خواستار احیای توافق شد و از طرف دیگر، از افزایش همکاری‌های اقتصادی و نظامی با ایران به‌عنوان اهرمی در برابر غرب بهره برد.
تا بهار ۱۴۰۴، با روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ برای دومین بار و تشدید تنش‌ها میان تهران و واشنگتن، نقش روسیه بار دیگر برجسته شده است. اظهارات مقامات کرملین و وزارت خارجه این کشور نشان‌دهنده تلاش برای حفظ تعادل میان حمایت از ایران، پرهیز از درگیری مستقیم با آمریکا، و پیگیری منافع ژئوپلیتیکی خود است. این تعادل شکننده، محور اصلی تحلیل این گزارش را تشکیل می‌دهد.
اظهارات مقامات روسیه؛ مروری بر مواضع رسمی
برای درک دقیق مواضع روسیه، مرور اظهارات مقامات ارشد این کشور ضروری است. این اظهارات، که در بازه‌های زمانی مختلف و به تاریخ شمسی ارائه شده‌اند، نشان‌دهنده تکامل دیدگاه مسکو هستند.
میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، در۱ دی ۱۴۰۰ در مصاحبه با ایرنا گفته بود: «ما در مواضع ایران دخالت نمی‌کنیم. با هم تعامل داریم، به یکدیگر گوش می‌کنیم و مواضع خود را بر اساس استدلال‌ها اصلاح می‌کنیم.» او همچنین مذاکرات را «روندی مثبت» خواند و از جدیت همه طرف‌ها سخن گفت. این اظهارات در جریان دور هفتم مذاکرات احیای برجام بیان شد، زمانی که فشار‌های غرب بر ایران شدت گرفته بود. اولیانوف با رد شایعات دخالت روسیه در مطالبات ایران، بر نقش خود به‌عنوان میانجی بی‌طرف تأکید کرد، اما حمایت ضمنی از موضع تهران را نیز نشان داد.
این در حالی بود که اولیانوف در ۱۷ مرداد ۱۴۰۱ در گفت‌و‌گو با خبرنگاران در وین اظهار داشت: «روسیه از پیش‌نویس اتحادیه اروپا برای احیای برجام حمایت می‌کند. مسائل اقتصادی و پادمانی ایران هنوز حل‌نشده است، اما ما از موضع ایران در برابر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دفاع می‌کنیم». سخنانی که در اوج مذاکرات وین و پس از ارائه پیش‌نویس نهایی توسط جوزپ بورل مطرح شد. حمایت از ایران در برابر آژانس، سیگنالی به غرب بود که مسکو حاضر نیست فشار حداکثری بر تهران را بپذیرد، اما تأکید بر حل‌نشدن مسائل، نشان‌دهنده تمایل به ادامه مذاکرات بود.
در همین حال دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ۱۴ اسفند ۱۴۰۳ در گفت‌و‌گو با بلومبرگ اعلام کرد: «روسیه معتقد است ایران و آمریکا باید مشکلات را از طریق مذاکرات حل کنند. ما آماده‌ایم هر کمکی برای تحقق این هدف انجام دهیم.»
این اظهارات درست زمانی بیان شد که تنش‌ها میان ایران و دولت جدید ترامپ بالا گرفته بود. پسکوف با تأکید بر راه‌حل دیپلماتیک، نقش میانجی‌گری مسکو را برجسته کرد، اما از تعهد مشخص به هر یک از طرفین خودداری نمود.
پسکوف همچنین در ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ در کنفرانس مطبوعاتی تاکید کرد: «ما از تماس‌های برنامه‌ریزی‌شده میان ایران و آمریکا در عمان حمایت می‌کنیم و خواهان حل‌وفصل دیپلماتیک مسائل هستیم» این موضع‌گیری نیز در آستانه مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان مطرح شد. حمایت علنی از این گفت‌و‌گو‌ها نشان‌دهنده تلاش مسکو برای حفظ نفوذ خود در روند مذاکرات بود، در حالی که از رویارویی مستقیم با واشنگتن اجتناب می‌کرد.
به گزارش خبرگزاری دولتی تاس، همچنین، آندری رودنکو، معاون وزیر امور خارجه روسیه در۱۹ فروردین ۱۴۰۴ در صحن دومای دولتی اظهار به این نکته تاکید کرد: «مسکو حاضر است به مذاکرات تهران و واشنگتن کمک کند، اما در صورت حمله آمریکا به ایران، ملزم به حمایت نظامی نیست.» او هشدار داد که چنین جنگی «فاجعه‌بار» خواهد بود. این سخنان، که همزمان با تصویب معاهده راهبردی با ایران در پارلمان روسیه بیان شد، خطوط قرمز مسکو را مشخص کرد. رودنکو با تأکید بر میانجی‌گری، از تعهد نظامی فاصله گرفت و بر پیامد‌های منطقه‌ای درگیری تمرکز کرد.
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز در ۱۲ فروردین ۱۴۰۴ در واکنش به تهدیدات ترامپ علیه ایران گفت: «اتمام حجت آمریکا به ایران فاجعه‌بار است و ما آن را محکوم می‌کنیم.» این اظهارات نیز پس از تهدید ترامپ به بمباران ایران در صورت عدم توافق هسته‌ای مطرح شد. ریابکوف با محکوم کردن رویکرد تهاجمی آمریکا، موضع دفاعی مسکو از ایران را تقویت کرد، اما باز هم بر راه‌حل دیپلماتیک تأکید داشت.
تحلیل مواضع روسیه؛ تعادل میان حمایت و احتیاط
مواضع روسیه در برابر مذاکرات ایران و آمریکا را می‌توان در سه محور اصلی تحلیل کرد: حمایت دیپلماتیک، پرهیز از تقابل نظامی، و پیگیری منافع ژئوپلیتیکی که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم. روسیه به‌طور مداوم از گفت‌و‌گو‌های ایران و آمریکا حمایت کرده است. اظهارات پسکوف و اولیانوف نشان می‌دهد که مسکو مذاکرات را راهی برای کاهش تنش‌ها و حفظ ثبات منطقه‌ای می‌بیند. این حمایت، به‌ویژه در عمان، جایی که قرار است عباس عراقچی و استیو ویتکاف در ۲۲ فروردین ۱۴۰۴ دیدار کنند، برجسته‌تر شده است.
کارشناسان سیاسی معتقدند این موضع، تلاشی برای حفظ نفوذ مسکو در خاورمیانه است. اظهارات رودنکو نیز که بر عدم تعهد نظامی به ایران تأکید دارد، نشان‌دهنده احتیاط مسکو در برابر درگیری مستقیم با واشنگتن است. این موضع با توجه به تجربه جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه قابل درک است. مسکو نمی‌خواهد در جنگی دیگر با آمریکا درگیر شود، به‌ویژه در شرایطی که منابعش در اوکراین متمرکز شده است.
این در حالی است که روسیه از رابطه نزدیک با ایران به‌عنوان اهرمی در برابر غرب استفاده می‌کند. همکاری‌های نظامی، مانند تحویل سامانه S-۴۰۰، و اقتصادی، مانند پروژه‌های مشترک در صنعت خودروسازی، نشان‌دهنده تلاش مسکو برای تقویت ایران به‌عنوان متحد است. اما این همکاری‌ها مشروط به حفظ تعادل با آمریکا و جلوگیری از تبدیل ایران به میدان نبرد مستقیم است.
اهداف روسیه؛ از ثبات منطقه‌ای تا تقابل با غرب
اهداف روسیه در قبال مذاکرات ایران و آمریکا چندلایه است و در اظهارات مقامات آن منعکس شده است. روسیه، به‌عنوان قدرتی که در سوریه سرمایه‌گذاری کلانی کرده، نمی‌خواهد تنش میان ایران و آمریکا به بی‌ثباتی بیشتر در خاورمیانه منجر شود. هشدار رودنکو درباره «فاجعه‌بار» بودن جنگ، و حمایت پسکوف از مذاکرات عمان، نشان‌دهنده این هدف است. ثبات منطقه به مسکو اجازه می‌دهد نفوذ خود را در سوریه و دیگر نقاط حفظ کند.
از سوی دیگر مسکو از ایران به‌عنوان بخشی از محور ضدغربی خود، کنار چین، بهره می‌برد. حمایت اولیانوف از موضع ایران در برابر آژانس و محکومیت تهدیدات ترامپ توسط ریابکوف، پیامی به غرب است که روسیه حاضر به همراهی با فشار حداکثری نیست. این رویکرد، به‌ویژه در دوران تحریم‌های شدید علیه خود روسیه، اهمیت بیشتری یافته است.
در همین راستا اظهارات پسکوف و رودنکو درباره آمادگی برای کمک به مذاکرات، تلاشی برای ایفای نقش میانجی و افزایش نفوذ دیپلماتیک مسکو است. این هدف با توجه به رقابت با چین و ترکیه در منطقه، که هر دو به دنبال نقش‌آفرینی در مسائل ایران هستند، برجسته‌تر می‌شود.
از این رو مواضع کنونی روسیه پیامد‌های قابل‌توجهی برای ایران، آمریکا و منطقه دارد. حمایت دیپلماتیک مسکو از مذاکرات می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند، اما عدم تعهد نظامی، ایران را در برابر تهدیدات ترامپ آسیب‌پذیرتر می‌کند. از سوی دیگر، این احتیاط به آمریکا نشان می‌دهد که مسکو تمایلی به رویارویی مستقیم ندارد، که می‌تواند به نرمش واشنگتن در مذاکرات منجر شود.
در شرایط فعلی که مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در جریان است، اگر این گفت‌و‌گو‌ها به نتیجه برسد، روسیه می‌تواند آن را موفقیتی برای دیپلماسی خود قلمداد کند. اما اگر تنش‌ها به درگیری نظامی منجر شود، مسکو احتمالاً به نقش ناظر بی‌طرف بازخواهد گشت، همان‌طور که رودنکو اشاره کرده است.
رویکرد مثبت روسیه در مواجهه با مذاکرات ایران و آمریکا در عمان
این درحالی است که میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، پس از پایان دور اول این مذاکرات، در شبکه اجتماعی X پیامی منتشر کرد و گفت: «بیاییم برای آنها در شروع مذاکرات آرزوی موفقیت کنیم.»
این موضع‌گیری، در ادامه حمایت‌های پیشین روسیه از روند دیپلماتیک میان ایران و آمریکا قرار دارد. پیش‌تر نیز دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اعلام کرده بود: «ما می‌دانیم که تماس‌های مستقیم و غیرمستقیم خاصی در عمان برنامه‌ریزی شده است و البته از این امر فقط می‌توان استقبال کرد، زیرا می‌تواند به تنش‌زدایی منجر شود.»
ناظران سیاسی تاکید دارند مواضع روسیه در برابر مذاکرات ایران و آمریکا ترکیبی از حمایت دیپلماتیک، احتیاط استراتژیک و پیگیری منافع بلندمدت است. اظهارات مقاماتی، چون اولیانوف، پسکوف، رودنکو و ریابکوف نشان می‌دهد که مسکو به دنبال حفظ تعادل میان تقویت ایران به‌عنوان متحد و اجتناب از تقابل با آمریکا است. اهداف روسیه، از ثبات منطقه‌ای تا تقابل غیرمستقیم با غرب، این کشور را به بازیگری محوری در این مناقشه تبدیل کرده است.
اما آیا مسکو می‌تواند میانجی‌گری موفقی انجام دهد، یا در سایه تهدیدات ترامپ به حاشیه رانده خواهد شد؟ پاسخ به این پرسش نه‌تنها سرنوشت روابط ایران و آمریکا، بلکه جایگاه روسیه در نظم نوین جهانی را تعیین خواهد کرد.
