۲ خرداد ۱۴۰۴ :: ۲۳ مهٔ ۲۰۲۵ :: ۲۶ ذیقعدهٔ ۱۴۴۶
گوی خبر- دیپلماسی، شطرنجی پیچیده است که مهره‌هایش را منافع ملی می‌چیند و قواعد آن را حقوق بین‌الملل تعیین می‌کند. ایران، در طول دهه‌های اخیر، نه‌تنها به عنوان بازیگری کلیدی در خاورمیانه بلکه به عنوان موضوعی محوری در نظم بین‌الملل مطرح بوده و مذاکرات هسته‌ای آن، به تابلویی تمام‌نما از درهم‌تنیدگی سیاست، حقوق و امنیت جهانی بدل شده‌اند.
۱. چرا مذاکرات ایران تبلور چالش‌های حقوقی دوران ماست؟
الف) بازی داغ ایالات متحده و خلأ ضمانت حقوقی:
خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام، به‌رغم امضای آن توسط دولت وقت، گویای آن است که حتی معتبرترین توافق‌ها در غیاب سازوکار‌های ضمانت اجرا، شکننده‌اند. به همین دلیل، یکی از محور‌های اصلی ایران در دور جدید مذاکرات، ایجاد «مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها» (Snapback) است؛ ابزاری حقوقی که در صورت نقض تعهدات از سوی طرف مقابل، به‌طور خودکار تحریم‌ها را بازمی‌گرداند و ایران را از چرخه فرسایشی شکایت و پیگیری بی‌نتیجه در مجامع بین‌المللی رها می‌کند.
ب) حق هسته‌ای؛ برگ برنده‌ای فراتر از خطوط قرمز:
مطابق ماده ۴ معاهده عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، هر کشور عضو، از جمله ایران، حق بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را دارد. با این حال، برخی دولت‌های غربی با تکیه بر «نگرانی‌های امنیتی» تلاش دارند این حق را به امتیازی قابل‌چانه‌زنی تبدیل کنند. این در حالی است که حتی تحلیلگران مستقل، همچون گزارش ایندیپندنت، هشدار داده‌اند: بی‌توجهی به دغدغه‌های امنیتی ایران، مذاکرات را به شکست می‌کشاند و اروپا که خود در تیررس تبعات بحران‌های خاورمیانه قرار دارد، باید دیپلماسی را تنها مسیر بداند.
ج) هسته‌ای یا اقتصاد نفتی؟ یک دوگانه‌سازی مصنوعی:
رویکرد برخی بازیگران غربی در القای انتخابی اجباری میان «فناوری هسته‌ای» و «اقتصاد سالم»، نه تنها غیراخلاقی بلکه غیرمنطقی است. واکنش حذف‌شده استیو ویتکاف، مذاکره‌کننده پیشین آمریکایی، به پیام عراقچی که بر عدم تمایل ایران به دستیابی به سلاح هسته‌ای تأکید می‌کرد، خود سندی است بر تردید و دودلی بازیگران مقابل. ایران با بهره‌گیری از دیپلماسی هوشمند، می‌تواند به فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای دست یابد و همزمان اقتصادش را از مدار وابستگی خارج کند.
۲. دو روی سکه تعهدات بین‌المللی؛ جایی که حقوق، سیاست می‌شود
الف) تحریم دارو؛ مصداق بارز نقض حقوق بشر:
ماده ۱۲ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، برخورداری از خدمات درمانی و دارویی را حقی مسلم می‌داند. با این حال، تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به‌ویژه در حوزه واردات دارو‌های خاص، جان هزاران بیمار را به خطر انداخته‌اند. سازمان ملل متحد نیز در گزارش‌هایی مستقل، تأثیر مخرب این تحریم‌ها را بر سلامت عمومی ایرانیان تأیید کرده است.
ب) دوگانگی FATF؛ شفافیت یا تهدید مضاعف؟
پیوستن به کارگروه ویژه اقدام مالی (FATF)، گرچه می‌تواند افق رفع تحریم‌های بانکی را هموار کند، اما در مقابل، برخی نگرانند که این شفافیت مالی، امکان طراحی تحریم‌هایی هدفمندتر علیه ایران را فراهم سازد. این دوگانگی، نمود دیگری از تعارض میان تعهدات بین‌المللی و منافع ملی است که نیازمند تحلیل و تصمیمی ملی، فراتر از هیجانات سیاسی است.
۳. سه سناریوی محتمل برای آینده مذاکرات
سناریوی برنده-برنده:
در این سناریو، ایران موفق به حفظ سطحی از غنی‌سازی تحت نظارت می‌شود و در مقابل، تحریم‌های کلیدی از جمله در حوزه نفت و بانک لغو می‌گردند. نظارت‌های آژانس نیز بدون اعمال فشار سیاسی، در چارچوب پروتکل‌های شناخته‌شده صورت می‌گیرد.
سناریوی بازنده-بازنده:
عدم دستیابی به توافق، به انزوای بیشتر دو طرف می‌انجامد. ایران به سوی اتحاد‌های شرقی (چین و روسیه) متمایل می‌شود و غرب، تحریم‌های جدیدی وضع می‌کند که نه‌تنها ایران بلکه اقتصاد اروپا را نیز درگیر می‌سازد.
سناریوی غافلگیرکننده:
توافقی موقت، با عمر شش‌ماهه، با هدف کاهش تنش و اعتمادسازی متقابل شکل می‌گیرد. ایجاد کریدور انسانی برای تبادل دارو و کالا‌های اساسی، از دیگر بند‌های این توافق خواهد بود؛ طرحی که ضمن کاهش فشار بر مردم، امید را به روند مذاکرات بازمی‌گرداند.
«مذاکره با غرب مثل رانندگی در تهران است! هم باید قوانین بین‌المللی را رعایت کنی، هم مراقب باشی بقیه از خط‌کشی‌ها نزده بیرون نرن… و در این بین، حواست باشه بنزینت تموم نشه!»
نویسنده: مجید قاسم‌کردی – حقوقدان و فعال مدنی
