۱۸ مرداد ۱۴۰۴ :: ۹ اوت ۲۰۲۵ :: ۱۶ صفر ۱۴۴۷
گوی خبر- «دو هفته است که حتی یک قطره آب از شیر‌ها نمی‌آید. صبح‌ها صورتمان را در دریا می‌شوریم. ظرف‌ها نشسته مانده‌اند، نمی‌توانیم دوش بگیریم، در توالت‌ها اصلاً آب نیست. شستن دست‌ها پیش‌کش، حتی سیفون هم کار نمی‌کند. می‌ترسیم با ادامه این وضع، بیماری هم شیوع پیدا کند.» این سخنان فیگن اونور، ساکن محله ینی فوچاست شهر ازمیر است که روز‌های گذشته در رسانه‌های جهان مخابره شد و تصویری واضح از بحران آب در برخی از کلانشهر‌های ترکیه ارائه می‌دهد. در گزارش پیش رو قصد نداریم خطا‌های مدیریتی ایران را در حوزۀ آب توجیه کنیم، در این گزارش به داده‌هایی اشاره می‌شود که بخشی از واقعیت منطقه ماست.
ورود نام ترکیه به لیست بحران آب
بحران کم‌آبی در منطقه خاورمیانه جزو خشک‌ترین منطقه جهان از نظر منابع آب تجدیدپذیر محسوب می‌شود، در نیمسال اخیر از مرز‌های زیست‌محیطی فراتر رفته و به یک چالش ژئوپلیتیکی بدل شده است. طبق گزارش سازمان ملل متحد و بانک جهانی، خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) تنها ۱.۴ درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر جهان را در اختیار دارند، این در حالی است که بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در این منطقه زندگی می‌کنند که وضعیت را پیچیده‌تر می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۱۱ کشور از ۱۷ کشور با بیشترین تنش آبی جهان، در خاورمیانه قرار دارند که شامل ایران، اردن، کویت، قطر، بحرین، امارات، عربستان و یمن هستند. در میانه این بحران منطقه‌ای، ترکیه جایگاهی استثنایی، اما پیچیده دارد؛ چراکه از نظر آب‌وهوایی و میزان بارش شرایط نسبتاً بهتری دارد. با وجود این، سد‌های این کشور از معرض خشکی و از دست دادن آب مستثنی نبوده‌اند تا جایی که کارشناسان ترک بر این باورند که بحران آب دیگر پشت دروازه‌های تکیه نیست و وارد خانه‌ها شده است. البته گفتنی است ترکیه با وجود برخورداری از منابع آبی نسبتاً بیشتر نسبت به همسایگان جنوبی‌اش، نقشی دوگانه دارد؛ هم آسیب‌پذیر در برابر بحران و هم تأثیرگذار بر آن.
کاهش ۳۱ درصدی میزان بارندگی ترکیه در یک سال اخیر
اصولاً کشور ترکیه با آب‌وهوای کوهستانی و بارندگی‌هایش در جهان شناخته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین بارندگی در ترکیه در ۵ سال اخیر، حول‌وحوش ۵۷۴ میلی‌متر بوده و براساس گزارش اداره کل هواشناسی و وزارت محیط‌زیست، شهرسازی ترکیه، بارش‌ها در ماه مه سال ۲۰۲۵ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۱ درصد کاهش یافته است. افزون بر این میزان بارندگی در ترکیه در سال ۲۰۲۴ نسبت به سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۵ درصد کاهش داشته و از ۶۵۸ میلی‌متر در سال ۲۰۲۳ به ۵۶۹ میلی‌متر در سال ۲۰۲۴ رسید. درحقیقت اوج بارش‌ها در ترکیه مختص سال ۲۰۲۳ است پس قابل‌پیش‌بینی بود که این وضعیت بر میزان پرشدگی سد‌ها اثر بگذارد. بررسی‌ها حاکی است در منطقه‌ای مانند شانلی‌اورفا کاهش بیش از ۸۰ درصد بارش‌ها اتفاق افتاده که اثرات منفی بر سد‌های منطقه داشته است. برخی رسانه‌های ترکیه می‌گویند کمترین میزان بارش در منطقه جنوب‌شرق آناتولی با ۴۲ درصد کاهش نسبت به میانگین ثبت شده، همچنین بیشترین بارش در تونچ‌الی و شانلی‌اورفا ثبت شده است. افزون بر این، تعداد روز‌های بارانی در ماه مه سال ۲۰۲۵ به ۹.۱ روز رسید که نسبت به متوسط ۱۰.۳ روز سال‌های ۱۹۹۱ تا ۲۰۲۰ کاهش ۱۳ درصدی داشته است.
میانگین پرشدگی مخازن سد‌های استانبول به زیر ۵۰ درصد رسید
امسال بحران کم‌آبی دامان ترکیه را گرفته است و موجودی آب پشت سد‌های ترکیه تعریف چندانی ندارند. طبق بررسی «فرهیختگان» از آمار رسمی اداره آب‌وفاضلاب ترکیه، در استانبول و بسیاری از استان‌های ترکیه خصوصاً استان‌های شرقی، سطح آب سد‌ها همچنان در حال کاهش است. آمار‌ها نشان می‌دهند در ۱۰ سد، میزان آب حتی به ۳۰ درصد ظرفیت هم نمی‌رسد و در پنج سد دیگر این میزان زیر ۵ درصد قرار دارد. بررسی‌ها از آمار سازمان آب‌وفاضلاب استانبول (İSKİ) حاکی است تا روز گذشته ۷ اوت ۲۰۲۵ میانگین پرشدگی مخازن سد‌ها در استانبول به ۴۹.۹۶ درصد رسیده است. همچنین میزان پرشدگی سد‌ها تنها در ۱۵ روز گذشته بیش از ۵ درصد افت داشته است. کارشناسان ترک، اصلی‌ترین عوامل این کاهش را گرمای شدید، روز‌های خشک و تبخیر بالا می‌دانند. بر همین اساس می‌توان گفت تابستان امسال- که به‌عنوان سومین تابستان گرم در تاریخ از آن یاد می‌شود- تقریباً بدون بارندگی سپری شده و خشکسالی محسوس، کاهش قابل‌توجه ذخایر آبی را به همراه داشته است. بر همین اساس سد علی‌بی‌کوی، یکی از سد‌های اصلی تأمین آب استانبول نیز بیشترین آسیب را از خشکسالی دیده است. این سد پس از رسیدن به نرخ اشغال آب ۶۵ درصدی در ماه مارس سال گذشته، نرخ اشغال این سد اکنون به حول‌وحوش ۳۴ درصد کاهش یافته است. در میان منابع اصلی تأمین آب استانبول، ۶ سد اکنون در وضعیت هشدار قرار گرفته‌اند؛ چراکه سطح آب آنها به کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت ذخیره‌ای رسیده است. سد بویوک‌چکمجه نیز با کاهش تدریجی، به زیر ۵۰ درصد سقوط کرده است. سد سازلی‌دره که در تأمین آب نواحی غربی نقش دارد، دیگر در شرایط پایداری قرار ندارد. سد ایسترانجالار با تنها ۳۰ درصد پرشدگی، کم‌آب‌ترین سد حال حاضر استانبول محسوب می‌شود. سد کازاندره نیز تحت‌تأثیر خشکسالی و تبخیر، به زیر ۵۰ درصد کاهش یافته است. سد پاپوچ دره که از منابع فرعی، اما مهم منطقه به شمار می‌رود، اکنون در وضعیت مشابهی قرار دارد.
وضعیت وخیم سد‌های ازمیر
ازمیر، سومین شهر بزرگ ترکیه و یکی از قطب‌های مهم کشاورزی و صنعتی این کشور، تابستان ۲۰۲۵ را در شرایطی تجربه می‌کند که ذخایر آبی سد‌های اصلی آن به سطوح بحرانی کاهش یافته‌اند، به‌طوری‌که در دو روز گذشته، شهر ازمیر تنها ۶ ساعت در شبانه‌روز آب دارد. طبق داده‌های اداره آب‌وفاضلاب ازمیر (İZSU)، تا ۶ آگوست ۲۰۲۵، میزان اشغال آب در سد‌های تأمین‌کننده آب آشامیدنی شهر‌های ترکیه در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته به طور میانگین ۳۰ درصد کاهش یافته، اما اوضاع ازمیر گویا وخیم‌تر است. در همین راستا گفتنی است سد گوردس در ترکیه تقریبا خشک شده و میزان پر شدگی آب آن نسبت به سال ۲۰۲۴ از ۵.۹ درصد به زیر یک درصد رسیده است. سد تهتالی ازمیر- که این روز‌ها احتمالا نام آن را زیاد شنیده‌اید یا ویدئو‌های آن را در فضای اجتماعی تماشا کرده‌اید- رسماً خشک شده؛ چراکه آب موجود در این سد نسبت به سال گذشته به‌طور چشمگیری از دست رفته و نرخ اشغال آب آن از ۲۱.۹ درصد به ۷.۷ درصد رسیده است. همچنین میزان پرشدگی آب در سد آلاچاتی کوتلو آکتاش، از ۲۰.۵ درصد در سال ۲۰۲۴ به ۲.۶ درصد رسیده است. ذخایر آب سد بالچووا، در یک‌سال اخیر ۸۰ درصد کاهش داشته و از ۴۷ درصد به ۲۶.۷ درصد رسیده است. ذخایر آبی سد اورکمز نیز از ۲۶ درصد به ۱۰ درصد رسیده که وخامت اوضاع سد‌های ازمیر را نشان می‌دهد. گفتنی است سد‌های بالچووا و اورکمز وآلاچاتی کمترین میزان آب قابل‌استفاده را در میان سد‌ها دارند، اما سد تهتالی با وجود شدت خشکسالی میزان آب قابل استفاده بیشتری میان آنها دارد. بر این اساس، میزان آب قابل‌استفاده در سد‌های گوزل حیصار ۱۴۳ میلیون و ۳۹۰ هزار مترمکعب، سد بالچووا ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار، سد گودرس ۴۳۴ میلیون و ۷۸۰ هزار، سد تهتالی ۲۸۷ میلیون، سد اورکمز ۸ میلیون و سد آلاچاتی ۱۶ میلیون مترمکعب می‌باشد.
کاهش ۵۰ درصدی ذخایر آب سد‌های آنکارا
روزانه تقریباً ۱.۳ میلیون مترمکعب آب از سد‌های آنکارا برای استفاده به کار می‌رود. طبق گزارش خبرگزاری آناتولی، تقریباً ۲۲۴ میلیون مترمکعب آب موجود است که برای تأمین نیاز آبی تقریباً ۱۸۰ روز کافی است. البته حجم کل سد‌های آنکارا یک‌میلیون و ۵۸۵ هزار مترمکعب است، اما میزان آب موجود در سد‌ها از ۶۸۹ میلیون مترمکعب در سال ۲۰۲۴ به ۳۳۰ میلیون و ۴۷۹ هزار مترمکعب رسیده است. درصد آب فعال قابل‌استفاده در سد‌های آنکارا به طور میانگین، از ۳۲.۸ درصد در سال ۲۰۲۴ به ۱۰ درصد در ۲۰۲۵ کاهش پیدا کرده است. البته نرخ اشغال کامل آب در سد‌های آنکارا در حال حاضر به ۲۰.۸ درصد رسیده، عددی که در مدت مشابه سال گذشته ۴۰.۸ درصد بوده است. به عبارتی هر دو عدد اشغال کل و اشغال فعال آب (قابل‌استفاده) نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش ۵۰ درصدی داشته است.
بحران کم‌آبی علیه گردشگری ترکیه
بحران آب تنها محدود به مناطق کشاورزی یا شهر‌های داخلی نیست؛ مقاصد گردشگری ساحلی ترکیه نیز زیرفشار کم‌آبی قرار گرفته‌اند. بلندگو‌های مساجد در سراسر کشور هفته گذشته برای بارش دعا کردند؛ اقدامی کم‌سابقه که بازتابی از شدت خشکسالی است. سلما آکدوغان، عضو اتاق مهندسان محیط‌زیست ازمیر به آناتولی گفته گردشگران در مقایسه با مردم محلی «دو تا سه برابر بیشتر آب مصرف می‌کنند.» همچنین در زمستان سطح آب کاهش یافته و بارش‌ها کمتر، اما شدیدتر شده‌اند؛ حالتی که جذب آب را برای خاک دشوار می‌کند. بسیاری معتقدند هتل‌های لوکس مخازن بزرگ ذخیره آب دارند و راه‌حل اصلی را توسعه نمک‌زدایی می‌دانند؛ فرایندی پرهزینه و وابسته به انرژی که اکنون در برخی هتل‌های لوکس آغاز شده، اما به‌طورکلی کم‌آبی بر صنعت گردشگری تأثیر منفی گذاشته است. برخلاف تابستان سال گذشته، اکنون ۸۰ درصد ظرفیت برخی هتل‌ها خالی باقی مانده است.
شباهت‌های عجیب حکمرانی آب در ایران و ترکیه
ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشور مهم در خاورمیانه، در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته‌اند که همواره با چالش کم‌آبی و تنش‌های ناشی از منابع آب مواجه بوده‌اند البته میانگین بارش‌های ترکیه دوبرابر ایران است. با وجود برخی اشتراکات در اهداف و چالش‌ها، مسیر‌ها و دستاورد‌های دو کشور در این زمینه تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. از جمله شباهت‌های آنها به موارد زیر برمی‌گردد.
۱. وابستگی بالا به کشاورزی آبی
در هر دو کشور، کشاورزی سهم بالایی از منابع آب را به خود اختصاص داده است. در ایران، بیش از ۸۸ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی صرف می‌شود؛ در ترکیه این رقم حدود ۷۴ درصد است. این مسئله نشان‌دهنده اهمیت کلیدی سیستم‌های آبیاری در توسعه کشاورزی و امنیت غذایی دو کشور است.
۲. نهضت سدسازی به‌عنوان راهبرد ملی
ایران و ترکیه، طی چهار دهه گذشته سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در ساخت سد‌های مخزنی و انحرافی انجام داده‌اند. سدسازی به‌عنوان راهبردی برای تنظیم جریان‌های سطحی، ذخیره‌سازی برای فصول خشک، تولید برق‌آبی و توسعه کشاورزی نقش کلیدی داشته است.
ترکیه با بیش از ۹۰۰ سد بزرگ و کوچک از جمله کشور‌های پیشرو در سدسازی در جهان محسوب می‌شود. سیاست‌های سدسازی نه‌تنها برای توسعه کشاورزی بلکه برای تولید انرژی برق‌آبی، کنترل سیلاب، تأمین آب شرب و مدیریت توسعه منطقه‌ای اجرا شده‌اند. پروژه GAP مهم‌ترین نماد این نهضت است که ظرفیت سدسازی ترکیه را چندبرابر کرده و وابستگی این کشور به واردات محصولات کشاورزی را کاهش داده است. در ایران نیز از دهه ۱۳۵۰ تا ۱۳۹۰ نهضت سدسازی به‌شدت دنبال شد. تاکنون بیش از ۶۰۰ سد ملی و منطقه‌ای ساخته شده است. سد‌های بزرگی مانند کرخه، کارون ۳ و ۴، سیوند و زاینده‌رود نقش کلیدی در تأمین آب و برق مناطق مختلف داشته‌اند. بااین‌حال، وابستگی شدید به سد‌ها بدون درنظرگرفتن تاب‌آوری اکولوژیکی منجر به بحران‌هایی نظیر خشک‌شدن دریاچه ارومیه، فرونشست زمین و کاهش آبخوان‌های زیرزمینی شده است.
در مجموع ایران و ترکیه از لحاظ اقلیم، نیاز به ذخیره‌سازی منابع آب و نقش حیاتی کشاورزی در اقتصاد، شباهت‌های زیادی دارند. اما تفاوت در کیفیت حکمرانی، کارایی پروژه‌ها، استفاده از فناوری و سیاست‌های فرامرزی مسیر دو کشور را از هم متمایز کرده است. ترکیه توانسته با اجرای پروژه‌های جامع، ترکیب آبیاری، برق و توسعه منطقه‌ای را به‌خوبی پیوند بزند، درحالی‌که ایران همچنان با بحران‌هایی، چون مدیریت ناپایدار منابع زیرزمینی، کمبود بهره‌وری و ناکارآمدی برخی پروژه‌ها مواجه است.
۳. گرایش به مدرن‌سازی آبیاری
در هر دو کشور، سیاست‌گذاران به‌دنبال گذار از روش‌های سنتی به آبیاری‌های تحت‌فشار (قطره‌ای، بارانی) هستند. پروژه‌های ملی برای تجهیز اراضی کشاورزی به سامانه‌های نوین طی دو دهه اخیر آغاز شده است.
تفاوت‌های ایران و ترکیه
۱- تفاوت در بارش
گرچه هر دو کشور در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهانی قرار دارند، اما میانگین بارندگی سالانه در ایران حدود ۲۵۰ میلی‌متر و در ترکیه حدود ۶۰۰ میلی‌متر است که هر دو کمتر از میانگین جهانی (۱۰۰۰ میلی‌متر) است. تبخیر بالا، توزیع نامتوازن بارش و تغییرات اقلیمی، ضرورت مدیریت هوشمند منابع آبی را دوچندان کرده است.
۲- تفاوت در جمعیت
گرچه جمعیت هر دو کشور حدود ۸۶ میلیون نفر اعلام می‌شود، ایران با ۵ تا ۶ میلیون اتباع شمارش‌نشده و ترکیه نیز با سالانه بیش از ۴۰ میلیون گردشگر روبه‌روست که به مراتب مصرف آب را به خودی خود افزایش می‌دهند.
۳- ساختار نهادی و حکمرانی آب
ترکیه از ساختاری نسبتاً متمرکز و منسجم در مدیریت آب برخوردار است. سازمان آب دولتی (DSİ) به‌عنوان نهاد مرکزی، نظارت و اجرای پروژه‌های آبی را در سطح ملی برعهده دارد. در ایران، ساختار مدیریت آب پیچیده‌تر و بعضاً دچار تداخل وظایف میان وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و شرکت‌های آب منطقه‌ای است. قیمت انرژی و آب در ترکیه به قیمت‌های نسبی بسیار نزدیک است، اما در ایران دولت‌ها سعی دارند قیمت آب را از طریق حکمرانی اجتماعی همواره پایین نگه دارند که این موضوع در افزایش مصرف و مصرف بی‌رویه نقش اساسی داشته و در کمبود آب بازیگر اصلی است.
۴- موفقیت در پروژه‌های منطقه‌ای
ترکیه با اجرای پروژه عظیم GAP (پروژه توسعه جنوب‌شرق آناتولی)، موفق شده است بیش از ۲۰ سد بزرگ، ۱۹ نیروگاه و هزاران کیلومتر کانال آبیاری در حوضه فرات و دجله بسازد. این پروژه، کشاورزی مدرن را در مناطق فقیرنشین جنوب شرق ترکیه توسعه داده و ترکیب جمعیتی و اقتصادی منطقه را تغییر داده است. در ایران، اگرچه پروژه‌های مشابهی مانند دشت سیستان، طرح ۵۵۰ هزار هکتاری خوزستان یا طرح‌های انتقال آب انجام شده، اما اغلب پراکنده، کند یا با چالش‌های فنی و زیست‌محیطی مواجه بوده‌اند.
۵- بهره‌وری مصرف آب
بر اساس گزارش بانک جهانی و FAO، بهره‌وری آب در کشاورزی ترکیه (میزان تولید به‌ازای هر مترمکعب آب) حدود ۱.۲۵ دلار است؛ در حالی‌که این شاخص در ایران بین ۰.۶ تا ۰.۸ دلار تخمین‌زده شده است. تفاوت در تکنولوژی، آموزش بهره‌برداران، الگوی کشت و سیاست‌های حمایتی از جمله دلایل این شکاف هستند.
۶- سیاست‌های آبی فرامرزی
ترکیه به‌عنوان سرچشمه دو رودخانه مهم فرات و دجله، نقش منطقه‌ای حساسی در مدیریت منابع آب دارد. سیاست‌های سدسازی این کشور در بالا‌دست، بار‌ها مورد انتقاد عراق و سوریه قرار گرفته و باعث مناقشات سیاسی شده است. ایران نیز در سیاست‌های سدسازی مرزی، مثلاً بر هریرود یا ارس، با چالش‌هایی از سوی افغانستان و جمهوری آذربایجان مواجه است، اما در مقیاس کوچک‌تر.
