۳۱ تیر ۱۴۰۴ :: ۲۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۵ :: ۲۷ محرم ۱۴۴۷
گوی خبر- گرچه به‌نظر می‌رسد بیشترین خسارت پدیده پرتکرار گردوغبار در کشور به حوزه سلامت باشد، اما اعداد تکان‌دهنده‌ای از خسارت‌های اقتصادی این پدیده در نشست «تاب‌آوری و اقدامات مؤثر در برابر گردوغبار» مطرح شده است. اعدادی که روایت اقتصادی سهمناکی دارند. کل خسارت اقتصادی سالانه بخش خانوار از پدیده ریزگرد در ایران ۱۹هزار و ۱۲۴ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۴ اعلام شده است که این عدد به‌ازای هر خانوار ۵.۶ میلیون تومان محاسبه شده است. همچنین، گزارش ارائه‌شده در این نشست می‌گوید مجموع خسارت اقتصادی یک دوره ۱۰ساله در کشور به ارزش پول امروز، چهار هزار و ۸۳ همت است. بااین‌حال، آنچه در این نشست بر آن تأکید شده است، علاوه‌بر اعداد و ارقام اقتصادی یک موضوع مهم است: «با وجود بیست سال سیاستگذاری در مورد مقابله با گردوغبار، این سیاست‌ها کاملاً ناموفق بوده است.»
نشست ویژه تخصصی به مناسبت روز جهانی مقابله با طوفان‌های گردوغبار با عنوان نشست «تاب‌آوری و اقدامات مؤثر در برابر طوفان‌های گردوغبار» از سوی «پژوهشکده سوانح طبیعی» و «کرسی یونسکو» به‌صورت حضوری و برخط برگزار شد.
«علی درویشی بلورانی»، استاد دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران، در این نشست با تأکید بر نقش بنیادین نقشه‌برداری و پایش در مطالعات گردوغبار، به تبیین منشأ‌های اصلی این پدیده در منطقه (خاورمیانه و شمال آفریقا) MENA پرداخت. به‌گفته او، ۶۰ درصد از کانون‌ها تحت‌تأثیر خشکسالی اقلیمی، ۳۰ درصد ناشی از کشاورزی ناپایدار و ۱۰ درصد مرتبط با خشکسالی هیدرولوژیکی‌اند. او مدیریت مؤثر گردوغبار را نیازمند رویکردی کل‌نگر و همکاری میان‌نهادی دانست و در پایان، با اشاره به تجارب ملی و بین‌المللی در چهار حوزه سلامت، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، بر نوآوری‌های به‌کاررفته در برنامه کاهش خطر کلانشهر تهران تأکید کرد؛ برنامه‌ای که به کارفرمایی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، توسط پژوهشکده سوانح طبیعی در حال نهایی‌سازی تدوین است و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای ارزیابی ریسک و مدیریت طوفان‌های گردوغبار در سایر مناطق کشور مورد استفاده قرار گیرد.
سیاست‌های بی‌ثمر
بلورانی گفت: «نزدیک به بیست سال است که در اسناد بالادستی و برنامه‌های کلان کشور، موضوع مقابله با گردوغبار مطرح شده است. به‌رغم تلاش‌هایی که در این مدت دستگاه‌های مسئول به‌ویژه سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت جهادکشاورزی، وزارت نیرو و دستگاه‌هایی که ذی‌نفعان اصلی این مخاطره بودند، داشتند، ما در وضعیت فعلی ایستاده‌ایم؛ یعنی در وضعیتی که تهران و بسیاری از استان‌های کشور با این مخاطره روبه‌رو هستند.»
او مشکلات ریزگرد‌ها را نه‌فقط در حوزه سلامت بلکه در بخش‌های انرژی و اقتصادی نیز عنوان کرد: «مثال بسیار بارز آن توسعه شبکه نیروگاه‌های خورشیدی است که کشور بر آن تأکید دارد، اما با توجه به موضوع گردوغبار با چالش روبه‌روست. حتی در موضوعات خدماتی مانند انجام پرواز‌ها تا کسب‌وکار مردم نیز طوفان‌ها و پدیده گردوغبار مؤثر است.»
بلورانی ادامه داد: «ما با گرد‌وغبار‌های بیابانی طبیعی، که بخشی از اکوسیستم کره زمین هستند کاری نداریم، اما در نیم‌کره شمالی یک کمربند جهانی گردوغبار داریم که از غرب ایالات متحده شروع می‌شود و تا پکن ادامه پیدا می‌کند. این کمربند شمالی گردوغبار کل شمال آفریقا و خاورمیانه را هم در بر می‌گیرد. در نیم‌کره جنوبی هم داریم؛ یک کمربند هم مختص آسیا داریم که از سواحل مدیترانه تا شمال‌شرق چین شروع می‌شود.»
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش تأکید کرد: «در منطقه خشکی مانند ایران، به‌ویژه در دامنه جنوبی البرز از تهران گرفته تا مناطقی مانند اراک، کانون‌های گردوغبار ما با انواع خشکسالی‌ها رابطه دارد. مطالعه‌ای که ما در مورد پهنه‌های آبی این منطقه و کشور‌ها انجام دادیم، دقیقاً نشان می‌دهد افزایش پدیده گردوغبار با کاهش منابع آبی آنها رابطه مستقیم دارد. چند ماه قبل هم طرحی را برای منطقه منا اجرا کردیم. دو سرنخ بسیار مهم از تغییراقلیم به‌دست آوردیم. از سال ۱۹۶۰ تا سال ۲۰۲۰، حدود ۶۰ سال، ما با کاهش حدوداً ۱۸ درصدی بارندگی مواجه بودیم. هم‌زمان در این بازه زمانی ما هشت درصد افزایش دما داشتیم. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد بارش‌هایی که برای رشد ریشه گیاه لازم است، در حال کم‌شدن و خشکی‌ها در حال افزایش است. همچنین، ما دوره‌های طولانی با دمای بالا داریم که اکوسیستم را تغییر داده است. تعداد این دوره‌های دمایی نیز در حال افزایش است. در کل منطقه منا، آب‌های زیرزمینی هم از سال ۲۰۰۰ افت بسیار شدیدی پیدا کرده است.»
افزایش سطح زیرکشت
کشاورزی یکی دیگر از مواردی است که بلورانی در افزایش کانون‌های زیرگردی مؤثر می‌داند: «منطقه منا در ۶۰ سال اخیر حدود ۳۴ درصد سطح زیرکشت را افزایش داده است. درحالی‌که ما در همین منطقه مقدار قابل‌توجهی منابع آبی را از دست داده‌ایم. این به‌دلیل سیاست‌های افزایش جمعیت نیز است. برخی کشور‌های این منطقه در ۶۰ سال ۳۰۰ درصد افزایش جمعیت داشته‌اند.»
«عباس مفیدی»، دانشیار گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه فردوسی مشهد، در سخنرانی خود با عنوان «شبیه‌سازی و پیش‌بینی طوفان‌های گردوغباری در خاورمیانه با استفاده از مدل‌های جوی»، به تبیین مراحل کلیدی مدل‌سازی این پدیده پرداخت. او با اشاره به فرایندهایی، چون جمع‌آوری داده‌های ورودی، شناسایی مناطق مستعد، شبیه‌سازی انتشار، انتقال، حذف و غلظت ذرات گردوغبار و نیز ارزیابی صحت خروجی‌ها، بر ضرورت رویکرد علمی و مرحله‌بندی‌شده در تحلیل این مخاطره تأکید کرد. مفیدی همچنین استفاده از مدل‌های ریزمقیاس‌نمایی را برای افزایش دقت پیش‌بینی‌ها در مقیاس‌های محلی حیاتی دانست و تلفیق داده‌های مشاهداتی، سنجش‌ازدور و مدل‌سازی عددی را لازمه توسعه سامانه‌های هشدار و تصمیم‌گیری مؤثر عنوان کرد.
«محمدرضا نظری»، استادیار پژوهشکده علوم‌محیطی دانشگاه شهیدبهشتی، در سخنرانی خود با عنوان «برآورد خسارت‌های ناشی از گردوغبار بر منابع‌زیستی و اقتصادی»، به بررسی اثرات اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم طوفان‌های گردوغبار بر بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پرداخت. او با ارائه نمونه‌هایی ملموس، بر ضرورت تحلیل هزینه‌های پنهان و بلندمدت این پدیده، از جمله کاهش بهره‌وری منابع‌طبیعی، آسیب به زیرساخت‌ها و اختلال در فعالیت‌های اقتصادی تأکید کرد. نظری ضمن انتقاد از تمرکز صرف بر مواجهه و مقابله، مرحله پیشگیری را تنها راهکار مؤثر در کاهش پایدار خسارت‌های اقتصادی گردوغبار دانست و بر لزوم ورود این رویکرد و انجام محاسبات تکمیلی نسبت سود به هزینه به سیاستگذاری‌های کلان و برنامه‌ریزی ملی تأکید کرد.
اقتصاد مجروح
نظری گفت: «کل خسارت اقتصادی سالانه بخش زراعت از پدیده گردوغبار در سال ۱۴۰۴ معادل هشت هزار ۹۱۱ میلیارد تومان خواهد بود. متوسط خسارت به‌ازای هر هکتار کشت، چهار میلیون تومان برآورد شده است. هیچ راهکار گلخانه‌ای هم وجود ندارد. یعنی فقط بخشی که در فضای گلخانه‌ای کشت می‌شود، از این پدیده مصون می‌ماند. همچنین، کل خسارت اقتصادی سالانه بخش باغبانی در کشور در سال ۱۴۰۴ از این پدیده معادل هشت هزار و ۵۲۶ میلیارد تومان برآورد شده است. در بخش مرغداری این عدد سه هزار و ۳۱۶ میلیارد تومان است. این خسارت به‌ویژه در شهر‌هایی مانند زابل بسیار محسوس است. در بخش دامپروری این عدد دو هزار و ۵۸۳ میلیارد تومان و در بخش زنبورداری ۹۸۰ میلیارد تومان برآورد شده است.»
او ادامه می‌دهد: «کل خسارت اقتصادی سالانه بخش خانوار نیز از پدیده ریزگرد در ایران ۱۹ هزار و ۱۲۴ میلیارد تومان است که برای هر خانوار ۵.۶ میلیون تومان محاسبه شده است. کل خسارت اقتصادی یک دوره ۱۰ساله در کشور به ارزش پول امروز، چهار هزار و ۸۳ همت تومان است. این عدد بسیار بزرگی است.»
«مصطفی محقق»، هماهنگ‌کننده ارشد مرکز اپدیم، در سخنرانی خود با عنوان «مروری جهانی و منطقه‌ای بر مقابله با طوفان‌های شن و گردوغبار»، به تشریح ابعاد مختلف اقدامات بین‌المللی و منطقه‌ای در مدیریت این پدیده پرداخت. او با معرفی «طرح اقدام منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه ۲۰۲۲» به‌عنوان چهارچوبی که جمهوری اسلامی ایران نیز به آن متعهد است، سه محور اصلی این برنامه شامل تعمیق درک علمی از پدیده، توسعه سامانه‌های نظارت و هشدار زودهنگام مبتنی‌بر اثر و مدیریت هماهنگ ریسک، سازگاری و کاهش اثرات را تبیین کرد. محقق این طرح را نمونه‌ای از هم‌راستایی منطقه‌ای با رویکرد‌های چندبخشی دانست و تأکید کرد اجرای اثربخش آن مستلزم تعهد سیاسی، تقویت همکاری‌های فنی و تبادل داده میان کشورهاست.
«هومن غلامپور ارباستان»، عضو دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در تکمیل مطالب ارائه‌شده با اشاره به بند «ج» ماده ۲۲ قانون برنامه هفتم توسعه، تأکید کرد سازمان حفاظت محیط‌زیست مکلف به طرح‌ریزی تهیه برنامه‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت مرتبط با کنترل و کاهش اثرات مخاطره گردوغبار شده است.
