گوی خبر-  ناکارآمدی نظام آمار در ایران همواره دردسرساز بوده و به بخشی جداناپذیر از واقعیت‌های ساختاری در کشور تبدیل شده است. همین ناکارآمدی، اما در فقره تعداد مهاجران افغانی در ایران، دردسرساز شده و بعید نیست که بحران‌هایی را نیز در پی داشته باشد.

آمار‌ها از تعداد اتباع افغانستان در ایران همواره در هاله‌ای از ابهام بوده است. در آخرین نمونه از همین مارپیچ آماری، صبح روز دوشنبه ۱۸ فروردین‌ماه، مشاور وزیر کشور و رییس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور تعداد مهاجران افغانی را در ایران ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر اعلام کرده است. «نادر یاراحمدی» گفته که از این تعداد دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر مجاز، دو میلیون نفر غیرمجاز و دو میلیون نفر در دسته افراد سرشماری شده هستند. چند نکته در این اعلام رسمی قابل واکاوی است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

از رها کردن مرز‌ها تا مغالطه‌ی آماری

ورود بخشی از جمعیت افغانستان به ایران از حدود ۲ دهه گذشته آغاز شده و با هر جنگ یا ناآرامی در افغانستان، چندین بار موج‌های گسترده‌ای از ورود پناهجویان افغانی را به کشور ایجاد کرده است. از آن زمان تا به امروز، جمعیت افغانی‌ها در ایران توانسته‌اند به مراتب بیش از پیش خود را در سطوح اجتماعی صنعتی تثبیت کنند. در سال ۱۴۰۰ اما، دولت سیزدهم با رها کردن مرز‌های شرقی و تسهیل اعطای مدارک شناسایی و اقامتی به اتباع، به عنوان بازوی افزایش جمعیت افغانستانی‌ها در ایران نقش‌آفرینی کرد و بافت جمعیتی کشور ناگهان با پذیرش بی‌رویه اتباع در خود روبه‌رو شد.

با وجود تمام این تحولات، پیش‌بینی‌ها و هشدار‌هایی که ارائه شد، اما همچنان هیچ آمار دقیقی از تعداد مهاجران در کشور وجود ندارد. آمار اعلام‌شده از سوی مسوولان در سال‌های اخیر نیز با تناقض‌های روشنی همراه بوده که نه تنها کمکی به شفاف‌سازی آمار نکرده بلکه به شائبه‌ها نیز بیش از پیش دامن زده است.

در آخرین اعلام رسمی، مشاور وزیر کشور دولت چهاردهم تعداد افغانی‌های حاضر در ایران را ۶ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر اعلام کرده و گفته از این تعداد، دو میلیون نفر غیرمجاز و دو میلیون نفر در دسته افراد سرشماری‌شده قرار دارند. دو پرسش اصلی از پس این آمار بر‌می‌آید. یک: نهاد دولت دقیقا چطور توانسته اتباع «غیرمجاز» را سرشماری کرده و به آمار دقیق آنها دست پیدا کند؟ و اگر اتباع غیرمجاز، سرشماری شده‌اند، در آمار ارائه‌شده با چه وجه تمایزی از «اتباعِ سرشماری‌شده» جدا شده‌اند؟ دو: منظور وزارت کشور از «اتباع سرشماری‌شده» به احتمال زیاد، آن دسته از اتباع افغانستانی است که درخواست اقامت قانونی یا کارت آمایش داده و در حال حاضر در صف تایید مراجع مربوط قرار دارند. در هر صورت، مهاجران یا پناهند‌گانی که مدارک قانونی و هویتی در دست ندارند، در دسته غیرمجاز قرار می‌گیرند و به نظر می‌رسد این دسته‌بندیِ تازه بیشتر برای کاهش ضربِ آمار اتباع غیرمجاز به کار رفته است

آمار دقیق؟ نه! ممنون...

آخرین سرشماری رسمی تعداد افغانی‌ها در ایران، حدود یک دهه پیش و در سال ۱۳۹۵ انجام شده است. یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر مهاجر افغانی در ایرانِ ۱۰ سال پیش، آخرین و شاید قابل‌اتکاترین آمار از تعداد این مهاجران در کشور است. اعداد و ارقام منتشرشده پس از سرشماری آن سال، محدود به پژوهش‌های میدانی و گمانه‌زنی بوده است. بر همین اساس، تعداد مهاجران افغانی در کشور تا پایان دولت دوازهم، حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفر تخمین زده شده بود. این تعداد در پایان سال ۱۴۰۳ و ماه‌های پایانی دولت سیزدهم، به حدود ۹ میلیون نفر افزایش یافت.

این آمار، اما تنها یک نیمه از ارقامی است که در فضای سیاسی و اجتماعی به گوش می‌رسد. مهرماه ۱۴۰۳، «یعقوب رضازاده»، نماینده سلماس در مجلس از ایجاد یک «افغانستان کوچک» در ایران خبر داد و در صحن علنی مجلس گفت: «با چه حق و حقوقی به ۱۷ میلیون نفر افغانی اجازه رسوب و ماندگاری در کشور و استفاده از یارانه مردم ایران داده شده است؟» با این حساب می‌توان گفت که آمار غیررسمی از تعداد مهاجران افغانی در ایران بین ۷ تا ۱۷ میلیون نفر در تناوب است که حتی میانگین این تعداد نیز اختلاف فاحشی با آمار رسمی دولت دارد.

در مجموع می‌توان گفت که درک دولت چهاردهم از بحران جمعیتی در ایران، نسبت به دولت گذشته بیشتر شده و گویی هشدار‌ها در مورد احتمال تغییر بافت جمعیتی در کشور و پیامد‌های احتمالی امنیتی، زیست‌محیطی و اجتماعی‌اش تا حدود زیادی جدی گرفته شده است. با این حال نمی‌توان انکار کرد که گام نخست در مواجهه با یک پدیده‌ی اجتماعی، بهره‌گیری از آمار است. طبیعی است که تا زمانی که اطلاعات دقیق و مشخصی از تعداد مهاجران غیرقانونی در کشور در دست نباشد، صحبت از ساماندهی، نظارت و کنترل این پدیده بیشتر به شعارزدگی می‌ماند.