۱۵ فروردین ۱۴۰۴ :: ۴ آوریل ۲۰۲۵ :: ۶ شوال ۱۴۴۶
گوی خبر- صدیقه عباسی نیک: نفت یکی از مهمترین منابع انرژی در جهان است که نقش اساسی در اقتصاد، صنعت و زندگی روزمره انسان‌ها دارد. این ماده سیاه‌رنگ و غلیظ که از بقایای گیاهان و جانداران میلیون‌ها سال پیش در اعماق زمین به وجود آمده، در دسته سوخت‌های فسیلی قرار دارد.
نفت خام به‌طور طبیعی در لایه‌های زیرین زمین و در بستر دریاها یافت می‌شود و از طریق حفاری استخراج می‌شود. پس از استخراج، نفت خام به پالایشگاه‌ها منتقل می‌شود تا فرآورده‌های مختلفی مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید، قیر و مواد شیمیایی دیگر از آن تولید شود.
نفت تأثیر عمیقی بر اقتصاد جهانی دارد و بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشور‌های دارای منابع نفتی، اقتصاد خود را بر پایه صادرات آن بنا کرده‌اند. سازمان‌هایی مانند اوپک (OPEC) برای تنظیم تولید و قیمت نفت در بازار‌های جهانی تأسیس شده‌اند. با این حال، نوسانات قیمت نفت، تحریم‌ها و رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان کشورها باعث شده است که بازار نفت همواره تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار بگیرد. علاوه بر این، افزایش مصرف جهانی نفت و نگرانی از پایان‌پذیری منابع فسیلی، موجب شده که بسیاری از کشورها به دنبال انرژی‌های جایگزین مانند انرژی خورشیدی، بادی و هسته‌ای باشند.
از سوی دیگر، استفاده گسترده از نفت باعث مشکلات زیست‌محیطی شده است. سوخت‌های فسیلی، از جمله نفت، با تولید گاز‌های گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن، موجب گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی می‌شوند. نشت نفت در دریاها، آلودگی هوا و باران‌های اسیدی از دیگر پیامد‌های زیست‌محیطی استفاده از نفت هستند. به همین دلیل، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای کاهش وابستگی به نفت و توسعه فناوری‌های پاک و تجدیدپذیر صورت گرفته است. با این حال، نفت همچنان یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی جهان است و نقش حیاتی در صنایع مختلف، از حمل‌ونقل گرفته تا تولید محصولات پتروشیمی، دارد.
روز ملی نفت در ایران چه روزی است؟
روز ملی شدن صنعت نفت ایران، ۲۹ اسفند هر سال گرامی داشته می‌شود. در این روز، در سال ۱۳۲۹ خورشیدی (۲۰ مارس ۱۹۵۱ میلادی)، مجلس شورای ملی ایران قانون ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد. این اتفاق یکی از مهمترین رویداد‌های تاریخ معاصر ایران بود که به رهبری دکتر محمد مصدق و با حمایت گسترده مردم و جبهه ملی ایران به وقوع پیوست.
تا پیش از این، شرکت نفت ایران و انگلیس (که بعد‌ها به بریتیش پترولیوم - BP تغییر نام داد) کنترل کامل استخراج، تولید و فروش نفت ایران را در دست داشت و سهم ناچیزی از درآمد‌های نفتی به ایران می‌رسید. پس از سال‌ها تلاش و اعتراضات مردمی، نمایندگان مجلس شورای ملی و مجلس سنا در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ قانون ملی شدن نفت را تصویب کردند که به موجب آن، تمامی تأسیسات نفتی ایران از کنترل انگلیس خارج و به مالکیت دولت ایران درآمد. این تصمیم با واکنش شدید دولت بریتانیا روبه‌رو شد و در نهایت، به بحران نفتی، تحریم اقتصادی ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منجر شد که دولت مصدق را سرنگون کرد.
روز ملی شدن صنعت نفت به عنوان یکی از مهمترین نقاط عطف در مبارزه مردم ایران برای کسب استقلال اقتصادی شناخته می‌شود. این رویداد نشان‌دهنده اراده ملی برای کنترل منابع کشور و پایان دادن به نفوذ استعماری در ایران بود. هنوز هم ۲۹ اسفند به عنوان یک روز مهم در تقویم ایران گرامی داشته می‌شود و یادآور مبارزات مردم ایران برای دستیابی به حق حاکمیت بر منابع طبیعی‌شان است.
مهمترین نقش در ملی شدن نفت ایران را چه کسی ایفا کرد؟
دکتر محمد مصدق مهمترین و تأثیرگذارترین نقش را در ملی شدن صنعت نفت ایران ایفا کرد. او به‌عنوان رهبر جبهه ملی ایران و نخست‌وزیر وقت، با تلاش‌های سیاسی، حقوقی و مردمی، توانست قانون ملی شدن نفت را در مجلس شورای ملی و مجلس سنا به تصویب برساند و آن را اجرایی کند. مصدق معتقد بود که ایران باید کنترل کامل منابع نفتی خود را در اختیار بگیرد و از وابستگی به شرکت نفت ایران و انگلیس (AIOC) رهایی یابد.
او با پیگیری مذاکرات متعدد و تلاش‌های حقوقی در مجامع بین‌المللی، از جمله در دادگاه لاهه و شورای امنیت سازمان ملل، توانست از حق ایران در برابر فشار‌های بریتانیا دفاع کند. همچنین، با جلب حمایت گسترده مردمی و همراهی با نمایندگان مجلس، پایه‌های قانونی و سیاسی لازم برای ملی شدن نفت را فراهم کرد. با این حال، اقدامات او با مخالفت شدید دولت بریتانیا و برخی از نیرو‌های داخلی مواجه شد که در نهایت منجر به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت او با همکاری سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس (CIA و MI ۶) شد.
با وجود این‌که کودتا باعث سقوط دولت مصدق شد، اما ملی شدن صنعت نفت ایران یک دستاورد تاریخی باقی ماند که مسیر کنترل منابع طبیعی ایران را تغییر داد. تلاش‌های مصدق الهام‌بخش جنبش‌های استقلال‌طلبانه در سایر کشورها شد و نام او همچنان به‌عنوان نماد مقاومت در برابر استعمار و استثمار اقتصادی در تاریخ ایران ثبت شده است.
دیدگاه‌های موافق و مخالف درباره ملی شدن نفت
ملی شدن صنعت نفت ایران یکی از بحث‌برانگیزترین رویداد‌های تاریخ معاصر کشور است و دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن وجود دارد. برخی آن را یک پیروزی ملی و استقلال اقتصادی می‌دانند، درحالی‌که برخی دیگر معتقدند این رویداد با مشکلات اقتصادی و سیاسی همراه شد.
۱. دیدگاه موافقان:
موافقان ملی شدن نفت، از جمله هواداران دکتر محمد مصدق و جبهه ملی ایران، این رویداد را یک دستاورد تاریخی برای استقلال اقتصادی و سیاسی ایران می‌دانند. آنها معتقدند که پیش از ملی شدن، بخش عمده‌ای از درآمد‌های نفتی ایران تحت کنترل انگلیس بود و تنها سهم کمی به دولت ایران تعلق می‌گرفت. به گفته آنها، مصدق با ملی کردن نفت توانست سلطه استعماری انگلیس را بر منابع ایران پایان دهد و راه را برای کنترل کامل ایرانیان بر ثروت‌های طبیعی خود باز کند. همچنین، این اقدام ایران را به الگویی برای دیگر کشور‌های در حال توسعه تبدیل کرد تا علیه استعمار اقتصادی مبارزه کنند.
۲. دیدگاه منتقدان:
منتقدان، به‌ویژه برخی تحلیلگران اقتصادی و سیاسی، معتقدند که هرچند ملی شدن نفت یک حرکت شجاعانه و لازم بود، اما نحوه اجرای آن و پیامدهایش باعث بحران‌های اقتصادی و سیاسی شد. آنها استدلال می‌کنند که نبود برنامه‌ریزی مناسب برای مدیریت صنعت نفت پس از خروج انگلیسی‌ها، موجب کاهش تولید، تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات اقتصادی شد. همچنین، برخی بر این باورند که مصدق در مذاکرات با قدرت‌های خارجی، انعطاف کافی از خود نشان نداد و همین امر موجب شد که بریتانیا و آمریکا برای سرنگونی دولت او توطئه کنند. این گروه معتقدند که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نتیجه مستقیم ملی شدن نفت و تنش‌های ناشی از آن بود که ایران را وارد دوره‌ای از وابستگی بیشتر به غرب کرد.
۳. دیدگاه واقع‌گرایانه و بینابینی:
برخی تاریخ‌نگاران و تحلیلگران سعی کرده‌اند دیدگاهی میانه‌رو ارائه دهند. آنها می‌گویند که ملی شدن نفت از نظر اصولی و حقوقی، یک اقدام درست و ضروری برای استقلال ایران بود، اما مشکلات مدیریتی، فشار‌های خارجی و اختلافات داخلی، مانع از موفقیت کامل آن شد. از دیدگاه آنها، اگر پس از ملی شدن، سیاست‌های واقع‌گرایانه‌تر و تعامل بهتری با کشور‌های غربی اتخاذ می‌شد، ایران می‌توانست بدون کودتا و بحران، کنترل صنعت نفت خود را حفظ کند.
در مجموع، ملی شدن نفت ایران یک نقطه عطف تاریخی است که اثرات بلندمدتی بر اقتصاد، سیاست و روابط بین‌الملل ایران گذاشت. هنوز هم این رویداد به‌عنوان یکی از مهمترین مبارزات مردم ایران برای استقلال اقتصادی و کاهش نفوذ بیگانگان در کشور شناخته می‌شود، اما هم‌زمان، پیامد‌های آن همچنان محل بحث و تحلیل‌های مختلف است.
