۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ :: ۲۰ مهٔ ۲۰۲۵ :: ۲۳ ذیقعدهٔ ۱۴۴۶
گوی خبر- ایران و مصر؛ دو خاستگاه کهن تمدنی هستند که نامشان تداعی‌کننده شکوه امپراتوری‌ها، دانش، معماری و فرهنگ است. مناسبات این دو سرزمین که در طول تاریخ، بار‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، در چهار دهه گذشته زیر سایه تصمیمات سیاسی رنگ باخت. ایران، اما پس از بهار عربی و بروز تغییرات در ساختار سیاسی مصر، تلاش‌هایی برای ترمیم روابط کرد و با همین هدف مذاکراتی را در سکوت خبری آغاز کرد.
درنهایت خرداد ۱۴۰۲ در دیدار رهبر جمهوری اسلامی ایران با سلطان عمان، تمایل ایران برای بازسازی روابط با مصر به‌طور رسمی اعلام شد. بعد از آن، بخش خصوصی گردشگری ایران مذاکراتی با همتایان مصری خود داشت؛ مذاکراتی که به تدوین و امضای یک تفاهمنامه همکاری منجر شد. اما این تفاهمنامه، از مرحله کاغذ و امضا فراتر نرفت و اجرایی نشد. حالا پس از چند سال سکوت، سفر رسمی وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به قاهره، احتمال از سرگیری روابط را تقویت کرده است.
خبر‌هایی که از قاهره و دیدار‌های وزیر گردشگری با مقامات مصری مخابره شد، از عزم دو طرف برای بازگشت به مسیر همکاری می‌گویند. اما پرسش اینجاست: آیا بستر‌های لازم برای ازسرگیری روابط، به‌ویژه در حوزه گردشگری، فراهم شده‌اند؟ آیا پس از چهار دهه قطع روابط رسمی در سطوح مختلف، لغو احتمالی ویزا برای گردشگران به‌عنوان نخستین گام می‌تواند مؤثر باشد؟ آینده این گفت‌و‌گو‌ها و رایزنی‌ها تا چه اندازه می‌تواند امیدوارکننده باشد؟
در هفته‌ای که گذشت «سیدرضا صالحی امیری»، وزیر میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، برای شرکت در نشست وزرای گردشگری کشور‌های عضو گروه D-۸ سفری پرخبر به قاهره داشت. اخباری که در حاشیه این سفر به دست رسانه‌های داخلی رسید، حکایت از این داشت که ایران با جدیت در پی ترمیم روابط با مصر است و بخش گردشگری را به‌عنوان نخستین حوزه برای برقراری روابط و توسعه همکاری انتخاب کرده است. صالحی امیری در این سفر به موزه بزرگ مصر رفت و با مدیر این موزه دیدار و گفت‌و‌گو داشت.
این دو کشور نشانه‌های تمدنی بسیاری از جهان باستان دارند و تعامل سازنده آنها در همکاری‌های موزه‌ای می‌تواند راهگشا باشد، به‌ویژه برای ایران، که در حفظ و معرفی این نشانه‌های تمدنی ضعف قابل‌توجهی دارد. در ضیافت بزرگ موزه مصر مقامات ایران و مصر بر توسعه همکاری در نمایشگاه‌های مشترک موزه‌ای، تبادل فناوری‌های موزه‌ای، برنامه‌های آموزشی و گردشگری فرهنگی تأکید کردند. صالحی‌امیری پس از این سفر اعلام کرد: «در گفت‌و‌گو‌های دوجانبه، توافقاتی راهبردی و عملیاتی حاصل شد که زمینه‌ساز ارتقای تعاملات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی میان دو کشور خواهد بود.» به‌گفته وزیر گردشگری، یکی از کلیدی‌ترین دستاورد‌های این سفر توافق اولیه برای لغو روادید میان ایران و مصر بود.
او معتقد است این تصمیم می‌تواند به‌طور مستقیم به رونق گردشگری متقابل و تعمیق مناسبات فرهنگی منجر شود. در این سفر علاوه‌بر این توافق اولیه، پیش‌نویس یادداشت تفاهم همکاری‌های گردشگری میان دو کشور هم تدوین شده که صالحی امیری درباره آن گفته است: «این سند، نقشه راهی جامع برای تعریف پروژه‌های مشترک، تبادل تخصص، ارتقای ظرفیت‌ها و بهره‌برداری بهینه از جذابیت‌های گردشگری ایران و مصر خواهد بود.» حال باید دید این اقدامات قرار است روابط ایران و مصر را ترمیم کنند یا روی کاغذ و در حد توافقات اولیه باقی خواهند ماند.
روایت تاریخی یک رابطه
از عصر هخامنشی تا امروز، مصر و ایران بار‌ها در مقابل و در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. شاهان هخامنشی و ساسانی بار‌ها به فتح مصر رفتند. در دوران پس از اسلام مناسبات ایران و مصر در سطح روابط فرهنگی و علمی به‌شکلی عمیق و وسیع ادامه پیدا کرد. در دوران پهلوی اول، اما این رابطه وارد فاز جدیدی شد. ازدواج سیاسی ولیعهد ایران با شاهدخت مصری قرار بود روابط دو کشور را تقویت کند. هرچند نافرجامی این پیوند مدتی میان ملک فاروق و رضاشاه فاصله انداخت، اما عمق روابط آنقدر بود که شاه ایران پس از انقلاب در سال ۵۷ و ناامید شدن از کشور‌های مختلف، در مصر مقیم شد و همان‌جا از دنیا رفت و در الرفاعی به خاک سپرده شد. انور سادات، اما پس از تصمیم تاریخی خود برای پذیرش شاه ایران مورد غضب انقلابیون ایران قرار گرفت و همین زمینه‌ای بود برای تصمیم قطع روابط سیاسی با مصر. اما قرارداد کمپ دیوید بهانه را برای قطع ارتباطی چهل‌ساله فراهم کرد. موضوعی که تا امروز همچنان ادامه دارد.
در سال‌های اخیر ایران بار‌ها ابراز تمایل کرده است این روابط را از سر گیرد. رهبری در دیدار با سلطان عمان در خرداد ۱۴۰۲ صراحتاً به این خواسته اشاره و اعلام کرد از برقراری روابط با مصر استقبال می‌کند. مذاکرات در سکوت خبری بار‌ها صورت گرفته است، اما مذاکرات علنی در سطح وزرای گردشگری دو کشور هفته گذشته انجام شد و به‌گفته وزیر گردشگری به نتیجه اولیه‌ای هم رسیده است؛ اما هنوز مشخص نیست که این مذاکره هم مثل تلاش‌هایی که در سال‌های اخیر برای ترمیم این روابط صورت گرفت، بی‌نتیجه می‌ماند یا بالاخره بعد از بیش از چهاردهه، دوباره نام ایران و مصر کنار هم قرار می‌گیرد. نکته این مذاکرات این است که طرف ایرانی خواهان لغو روادید با مصر است، اما به پیش‌نیاز‌ها و بستر‌های لازم برای انجام این اقدام توجهی نکرده، شاید بهتر بود دو کشور پس از چهل سال قطع رابطه به‌دلایل سیاسی حالا با اقدامات ابتدایی‌تری روابط را از سر گیرند.
کاش بخش خصوصی و دولتی کنار هم این کار را پیش می‌بردند
«حرمت‌الله رفیعی»، رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران، به‌عنوان نماینده بخش خصوصی دو سال پیش اقداماتی برای از سرگیری روابط گردشگری بین ایران و مصر انجام داد که درنهایت منجر به عقد تفاهمنامه‌ای بین ایران و مصر برای همکاری در حوزه گردشگری شد. سندی که با شرایطی قابل‌قبول سفر ایرانیان به شهر‌های مختلف مصر را تسهیل می‌کرد. اما پس از انتشار خبر امضای تفاهمنامه، همه‌چیز مسکوت ماند تا هفته گذشته که وزیر گردشگری به مصر سفر کرد. حالا بعد از دو سال، رفیعی در گفت‌و‌گو با «پیام ما» درباره اینکه چه روندی در مذاکرات بخش خصوصی طی شد و چرا این موضوع پس از به نتیجه رسیدن و عقد تفاهمنامه، متوقف شد و چه موانعی منجر به توقف آن شد، توضیح داده است.
رفیعی با اشاره به دعوت بخش خصوصی گردشگری مصر از او برای شروع رابطه در حوزه گردشگری با ایران گفت: «دو سال و نیم پیش، به دعوت همتایان در بخش خصوصی گردشگری مصر، برای مذاکرات مقدماتی به مصر رفتم. در سفر‌های بعدی، مذاکراتی که صورت گرفت، درنهایت منجر به امضای یک تفاهمنامه بسیار خوب میان دو طرف شد. در این تفاهمنامه، ابتدا فقط شهر‌های ساحلی مصر برای گردشگران ایرانی در نظر گرفته شده بود، اما بعد از مذاکره، شهر‌های دیگر مصر از جمله قاهره، اسکندریه و دیگر مقاصد هم اضافه شدند. در همان زمان، حتی سازوکار اجرایی تفاهمنامه نیز بررسی شد و مشخص شد که از چه زمانی و چگونه آغاز کنیم.» به‌گفته او، اما هم‌زمانی با دو اتفاق روند این جریان را متوقف کرد: «اول، ترور دو تبعه اسرائیلی و یک تبعه مصری در قاهره که باعث ایجاد وقفه‌ای در مسیر ما شد. دوم، واکنش و مخالفت وزارت امور خارجه ایران به ادامه این مذاکرات و اجرایی شدن تفاهمنامه.»
رفیعی در توضیح مورد دوم می‌گوید وقتی در جریان یک نشست رسانه‌ای موضوع عقد تفاهمنامه و توقف آن مطرح کردم، وزارت امور خارجه نسبت به آن واکنش نشان داد و اعلام کرد این موضوع باید از سوی حاکمیت پیگیری شود. رفیعی با گلایه از برخورد دستگاه دیپلماسی می‌گوید: «احتمالاً پا روی خط قرمزی گذاشته بودم که در حضور خودم، سفر من به مصر که به تفاهمنامه‌ای منجر شده بود، از سوی وزارت امور خارجه تکذیب شد و تمام تلاش‌های ما و اجرای تفاهمنامه‌ای که امضا شده بود، متوقف شد؛ چون وزارت امور خارجه خودش می‌خواست این کار را پیش ببرد.»
رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران درباره روابط ایران و مصر معتقد است مصر از نظر عقیدتی از نزدیک‌ترین کشور‌های اهل تسنن به ایران است و ظرفیت بالایی برای همکاری دارد: «اینکه تا امروز این اتفاق نیفتاده، یک غفلت تاریخی بوده است. هر دولتی که آمده و این کار را نکرده، قصور کرده است. در حالیکه حاکمیت برای این موضوع اهمیت قائل است، اما مسئولان اجرایی کوتاهی کرده‌اند.»
رفیعی درباره تصمیم و اقدامش در سال ۱۴۰۲ برای برقراری مناسبات گردشگری با مصر تأکید می‌کند که با نهاد‌های مربوطه هماهنگی‌های لازم را صورت داده است و از حمایت وزیر وقت گردشگری می‌گوید: «پیش از سفر به مصر، با افراد مرتبط مشورت کردم و هماهنگی‌های لازم انجام شد. حتی آقای ضرغامی، وزیر وقت گردشگری، گفتند خودتان را محدود نکنید و تمام تلاشتان برای برقراری این روابط را به کار بگیرید.»
رفیعی با اشاره به سفر اخیر وزیر گردشگری به مصر ضمن تأکید بر اینکه امیدوار است که این مذاکرات منتج به اتفاقات مثبتی شود، گفت: «امیدوارم این بار این اتفاق بیفتد. اگر هم نشد، اجازه بدهند بخش خصوصی با قدرت وارد عمل شود. ما باور داریم که تحریم مانع مردم نمی‌شود. گردشگران سفیران صلح‌اند. وقتی رفت‌وآمد باشد، مسیر روابط دیپلماتیک هم هموار می‌شود.» او معتقد است اگر راه برای گردشگران باز شود، موفقیت مذاکرات در حوزه دیپلماسی افزایش پیدا می‌کند.
رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی از ارائه تجربیات و متن تفاهمنامه‌ای که دو سال پیش بین بخش خصوصی ایران و مصر به امضا رسیده، به وزارت گردشگری گفت و اعلام کرد از منابعی شنیده است که وزیر این تفاهمنامه را پیش از سفر بررسی کرده است: «ما همیشه با دولت همکاری کرده‌ایم، اما متأسفانه بخش دولتی تحمل پذیرش نقش بخش خصوصی را ندارد.» در سفر اخیر وزیر گردشگری به مصر نماینده بخش خصوصی، هیئت ایرانی را همراهی نکرده است؛ اما رفیعی تأکید می‌کند: «اگر دعوت می‌شدم، با افتخار می‌رفتم و تجاربم را در اختیارشان می‌گذاشتم.» او درباره برقراری روابط گردشگری بین ایران و مصر می‌گوید: «این کار بدون همکاری بخش خصوصی ممکن نیست. اما خیلی خوب می‌شد اگر دولت و بخش خصوصی در کنار هم این موضوع را پیش می‌بردند.
حالا هم امیدوارم راه باز شود. این اقدام بسیار مهمی است و هر کسی آن را به سرانجام برساند، باید از او قدردانی کرد.» گردشگری ایران زیر آماج اتفاقات در سال‌های اخیر کمر خم کرده است و چندسالی است که سایه جنگ هم بر سر آن سنگینی می‌کند. در چنین شرایطی هر گشایشی در روابط خارجی و باز شدن راه برای پذیرش گردشگران در صلح و امنیت می‌تواند خبر خوبی باشد، به شرط آنکه مدیران و تصمیم‌گیران به تجربیات و تخصص‌ها احترام بگذارند.
