۵ اسفند ۱۴۰۳ :: ۲۳ فوریهٔ ۲۰۲۵ :: ۲۵ شعبان ۱۴۴۶
گوی خبر- گلسنگ‌ها، موجودات زیستی که از ترکیب قارچ‌ها و جلبک‌ها به‌وجود می‌آیند، سال‌هاست که حیات آثار باستانی و تاریخی ایران را تهدید می‌کنند. از برج قابوس تا تخت‌جمشید و از بیستون تا تنگ چوگان در معرض آسیب‌های ناشی از رشد گلسنگ‌ها هستند. رشد این موجودات روی سنگ‌ها، دیوار‌ها و بنا‌های باستانی می‌تواند منجر به تخریب تدریجی و آسیب به ساختار آنها به‌ویژه در مورد سنگ‌نبشته‌ها و نقش‌برجسته‌ها شود. در سال‌های اخیر، این موضوع نگرانی‌های زیادی برای متخصصان مرمت و حفاظت از میراث فرهنگی ایجاد کرده است. هرچند برخی معتقدند تشدید این پدیده در سال‌های اخیر به موضوع تغییراقلیم برمی‌گردد و برخی فعالیت مراکز صنعتی را در نزدیکی این آثار در تشدید رشد گلسنگ‌ها بی‌تأثیر نمی‌دانند. اما برخی کارشناسان معتقدند همچنان باید در مورد ریشه‌های بروز و شدت گرفتن این پدیده مطالعات دقیق صورت گیرد. در آخرین اظهارنظر «زهره بزرگمهر»، مدیرکل پیشین دفتر فنی حفظ و احیا وزارت میراث‌فرهنگی، به ایسنا گفته است: «تنها دلیل ایجاد گلسنگ مربوط به هوا و وجود رطوبت است و هیچ ربطی به آلاینده‌هایی نظیر پتروشیمی ندارد.»
مهمترین اقدام پیشگیری است
آثار جهانی ایران چندسالی است که احوال خوشی ندارند. هربار با تهدیدی روبه‌رو هستند و رفع سایه این تهدیدات از سر آنها به‌گفته مدیران میراث‌فرهنگی نیازمند بودجه و اعتباراتی است که همواره یکی از چالش‌های جدی میراث فرهنگی در ایران بوده است. اما نگاه «ناصر نوروززاده چگینی» نشان می‌دهد با تدابیر درست و مدیریت صحیح می‌توان از این بهانه تاریخی مدیران رها شد. او به ایسنا گفته است: «مقابله با گلسنگ‌ها، نیاز به رسیدگی پیوسته دارد. هزینه‌های اقدام و رفع گلسنگ‌ها روی آثار باستانی بالاست و نیاز به متخصص دارد، اما هزینه پیشگیری کمتر از اصلاح است.» این باستان پیشکسوت درباره پیشگیری از رشد گلسنگ‌ها می‌گوید: «مقابله با رویش گلسنگ‌ها نیاز به رسیدگی پیوسته دارد و باید برای این کار کارشناس، ابزار‌ها و وسایل مورد نیاز داشته باشیم و مرتب کوشش و مراقبت کرده است تا از رویش گلسنگ‌ها بر روی آثار باستانی جلوگیری به‌عمل آید. اگر از آثار باستانی که به ما سپرده شده است، مراقبت نکنیم، ممکن است بعد از مدتی متوجه بروز اتفاقاتی شویم که به‌دلیل بی‌توجهی رخ داده است و به مرحله‌ای رسیده که دیگر کاری از ما برنمی‌آید. مقابله با رویش گلسنگ نیاز به فرد متخصص، بودجه و انگیزه دارد. اگر انگیزه نباشد، حتی اگر بودجه هم تخصیص یابد، باز آن بودجه در جای خود هزینه نمی‌شود.» البته او معتقد است: «بخشی از گلسنگ‌ها روی آثار باستانی طبیعی است؛ چراکه شرایط آب‌وهوا و زیست‌محیطی در شکل‌گیری آنها دخیل هستند، اما زمانی رطوبت کمتر و زمانی بیشتر است که باید در بحث پیشگیری از رویش گلسنگ‌ها به آن توجه کرد. باز هم تأکید دارم در بحث حفاظت از آثار تاریخی، مهمترین اقدام، پیشگیری است.»
پیچیدگی‌های مقابله با گلسنگ‌ها
نوروززاده چگینی: مقابله با رویش گلسنگ‌ها نیاز به رسیدگی پیوسته دارد. اگر از آثار باستانی که به ما سپرده شده است، مراقبت نکنیم، ممکن است بعد از مدتی متوجه بروز اتفاقاتی شویم که به‌دلیل بی‌توجهی رخ داده است و به مرحله‌ای رسیده که دیگر کاری از ما برنمی‌آید
«پریسا محمدی»، میکروبیولوژیست و عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا، معتقد است: «افرادی که متولی مرمت آثار درگیر با پدیده گلسنگ هستند، به‌راحتی می‌توانند با مطالعه آخرین پژوهش‌های دنیا از ابزار‌های دقیق و به‌روز استفاده کنند. باتوجه‌به اینکه در گلسنگ‌زدایی آثار باستانی، خطر انتشار گلسنگ‌ها وجود دارد که می‌تواند به‌نوعی موجب تشدید تخریب و یا جایگزینی جدید این موجودات در قسمت‌های سالم سنگ و صخره شود و از طرفی گلسنگ‌های جداشده از اثر توسط باد و پرندگان و حشرات قادر به انتقال به مناطق دوردست نیز هستند، گلسنگ‌زدایی باید بادقت بسیار انجام شود.» به‌گفته او که از نزدیک تجربه مرمت آثار در ایتالیا را بررسی کرده، «ما نمی‌توانیم کاملاً گلسنگ‌ها را از بین ببریم یا سطوح سنگ یا بنا را استریل کنیم بلکه فقط می‌توانیم رشد آنها را متوقف و یا کند کنیم. ترکیبات شیمیایی بسیاری وجود دارد که می‌توان مورد استفاده قرار داد، ولی باید در نظر داشت که این ترکیبات شیمیایی که در اثر شست‌وشو به آب‌های زیرزمینی و یا رودخانه‌ها راه پیدا می‌کند، اثر سوء برای انسان، موجودات آبزی و جانوران دارد.» محمدی درباره گونه‌های مختلف گلسنگ هم به خبرگزاری مهر می‌گوید: «مکانیسم‌های شیمیایی تخریب سنگ توسط گلسنگ‌ها نسبتاً پیچیده است. ترکیبات مختلفی شناسایی شده است که در حین رشد‌ونمو گلسنگ تولید و به بیرون تراوش می‌کند که این ترکیبات غالباً اسیدی است و موجب حل شدن بستر سنگی که متشکل از مواد معدنی است، می‌شود و از سوی دیگر، ترکیباتی نیز تولید و ترشح می‌شود که قادر به استخراج کاتیون‌ها از بستر‌های سنگی است. درنهایت، مجموع این عوامل بیولوژیکی به‌همراه عوامل فرسایش شیمیایی و فیزیکی موجب تخریب صخره با سنگ می‌شود. برخی از گلسنگ‌ها در داخل سنگ نفوذ می‌کنند و باقی می‌مانند. این دسته از گلسنگ‌ها را به‌راحتی نمی‌توان از بین برد و ساختار‌های رویشی آنها نیز به‌راحتی قابل‌مشاهده نیست.»
بیستون و تخت‌جمشید در صدر آسیب‌ها
در سال‌های اخیر که آسیب‌های گلسنگ‌ها در کتیبه بیستون بحرانی شده، «محمد سهرابی»، سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی، اعلام کرده است وضعیت آسیب‌های گلسنگ‌ها در بیستون به‌مراتب نگران‌کننده‌تر از تخت‌جمشید است. او معتقد است: «خطرناک‌ترین و شدیدترین فرسودگی زیستی ناشی از رشد گلسنگ‌ها را در محوطه باستانی بیستون و پس‌ازآن در تخت‌جمشید، پاسارگاد، میراث جهانی محور ساسانی، چغازنبیل، شوش، گنبد سلطانیه و گنبد قابوس، و تخت‌سلیمان و برخی کاروانسرا‌های میراث جهانی و… شاهد هستیم. مشاهدات و تخمین‌های صورت‌گرفته برآورد می‌کند که نزدیک به ۵۰۰ گونه مخرب از گلسنگ‌ها با رتبه‌بندی متفاوت از نرخ فرسایش بر سطح بنا‌های باستانی کشور تأثیر گذاشته‌اند.» البته او تأکید می‌کند: «همه گونه‌های گلسنگی در محوطه‌های تاریخی و میراث جهانی مخرب نیستند. برای مثال در سطوح سنگ‌های طبیعی اطراف دریاچه تخت‌سلیمان در میراث جهانی تخت‌سلیمان و حتی سطوح سنگ‌های روستای کندوان در آذربایجان گلسنگ به‌وضوح قابل‌مشاهده است. این نوع رشد گلسنگ‌ها نشانگر بستر‌های دست‌نخورده طبیعی است و حتی مانند یک عایق، محوطه تاریخی کندوان را از خطر عوامل طبیعی حفظ می‌کنند.»، اما گونه‌هایی که در بیستون و تخت‌جمشید نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نبشته‌ها را تحت‌تأثیر قرار داده است، به‌مرور باعث از بین رفتن این آثار ارزشمند می‌شوند و نیاز به انجام اقدامات حفاظتی دارد که این اقدامات هم به‌دلیل مشکلات مالی و تأمین نشدن بودجه مورد نیاز سال‌هاست که به تعویق افتاده است و این تعویق در بلندمدت منجر به آسیب‌های جدی در آثار تاریخی ایران خواهد شد. آثاری که از سوی دیگر با آسیب‌های ناشی از فرونشست هم دست به گریبان هستند.
آلاینده‌ها و رشد گلسنگ
برخی معتقدند رشد گلسنگ‌ها علاوه‌بر مسئله رطوبت و فراهم شدن بستر رشد جلبک‌ها ریشه در آلاینده‌های شیمیایی هم دارد. از جمله فعالیت پتروشیمو یا مجموعه‌های صنعتی مشابه در نزدیکی آثاری که حفاظ فیزیکی ندارند؛ مثل تخت‌جمشید، بیستون، تنگ چوگان و… «زهره بزرگمهر»، مدیرکل پیشین دفتر فنی حفظ و احیا وزارت میراث فرهنگی، اما این نظریه را رد کرده و معتقد است: «تنها دلیل ایجاد گلسنگ مربوط به هوا و وجود رطوبت است و هیچ ربطی به آلاینده‌هایی نظیر پتروشیمی ندارد. وجود رطوبت و شرایط آب‌وهوا و زیست‌محیطی، امکان ایجاد و گسترش گلسنگ‌ها را در آثار باستانی فراهم می‌کند.» او درباره اقدامات پیشگیرانه می‌گوید: «ایجاد گلسنگ‌ها، راه پیشگیری دارد. از جمله اینکه برای حفاظت معمولاً از رزین استفاده می‌شود و بعد از اینکه گلسنگ‌ها روی آثار باستانی پاکسازی شدند، معمولاً رزین‌های خاصی روی آنها می‌کشند، اما باتوجه‌به شرایط اقتصادی ممکن است رزینی که استفاده می‌شود، گاهی اوقات از بین برود و دوباره گلسنگ در همان منطقه شروع به رشد کند. از طرفی عوامل گوناگون مانند نبود بودجه، ممکن است باعث شود که بنا را رها کنیم و بعد از گذشت سال‌ها، رزین‌ها از بین رفته و دومرتبه اسباب رویش گلسنگ فراهم شود.»
تجربه مقابله با گلسنگ‌ها
«علیرضا عسگری چاوردی»، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، درباره تجربه این مجموعه در مقابله با گلسنگ‌ها گفته است: «استفاده از شوک حرارتی برای پاکسازی گلسنگ‌ها در تخت‌جمشید آزمایش شده است و این روش با مزایای خاص خود، آسیب کمتری به آثار تاریخی وارد می‌کند. این روش در حال حاضر باتوجه‌به تحقیقات پژوهشی انجام‌شده، جایگزین مناسب گلسنگ‌زدایی به روش محلول‌های شیمیایی است که آسیب کمتری روی آثار خواهد داشت.» به‌گفته او، این روش تنها در دو ماه گرم سال قابل‌اجراست و باعث می‌شود ریشه‌های گلسنگ به‌طور عمقی‌تر متلاشی شوند. بااین‌حال، «عسگری چاوردی» تأکید دارد: «با وجود مزایای این روش، نمی‌توان آن را قطعی‌ترین راه نجات نقوش و آثار در راستای ایمن ماندن از تخریب ناشی از گلسنگ دانست. به همین دلیل، اهمیت انجام مطالعات پژوهشی، تکمیلی و تحلیلی حاصل از مطالعات قبلی برای دستیابی به روش‌های جدیدتر و اثرگذارتر در حال انجام است.»
رشد گلسنگ‌ها تنها منحصر به آثار تاریخی ایران نیست. در بسیاری از کشور‌ها به‌ویژه کشور‌هایی که رطوبت هوا در آنها بالاست رشد گلسنگ‌ها اتفاق می‌افتد و به‌طور قطع می‌توان از تجربیات جهانی در کنار مطالعات میدانی محلی برای مقابله با این آسیب بهره برد؛ همان‌گونه‌که در سال‌های اخیر در تخت‌جمشید این اتفاق افتاده است. اما از اظهارات کارشناسان این‌چنین برمی‌آید که مسئله اصلی در رشد گلسنگ‌ها و آسیب آنها به آثار تاریخی، کمبود بودجه و نبود نظارت و استمرار در رسیدگی به این موضوع و شاید در نگاهی جامع در نبود مدیریتی دغدغه‌مند است که بتواند اولویت‌های رسیدگی به یک اثر جهانی را به‌درستی تعیین و بودجه مورد نیاز برای آن را تأمین کند.
