۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ :: ۲۶ آوریل ۲۰۲۵ :: ۲۸ شوال ۱۴۴۶
گوی خبر- -دور دوم مذاکرات ایران و آمریکا در رم، صحنه‌ای از دیپلماسی حساب‌شده بود؛ جایی که سکوت‌ها به اندازه کلمات معنا داشتند و امید محتاطانه جایگزین شکاف‌های پیشین شد. ایالات متحده تا این لحظه کمتر تغییر لحن داد و ایران نیز روند مذاکرات را «رو به جلو» و همراه با خوش‌بینی، البته با احتیاط بالا، ارزیابی کرد. آیا این نشانه‌ها حکایت از جدی‌تر شدن مذاکرات دارد یا اختلافات پشت‌پرده مانده تا فرصت دیپلماسی غنیمت شمرده شود؟
مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در خصوص گفت‌و‌گو‌های رم حاکی از آن است که طرفین با عبور نسبی از چالش‌های اساسی، به‌سوی یک چارچوب مشترک در حرکت هستند. میانجی این مذاکرات، عمان، نیز بر این باور است که شتاب دیپلماتیک شکل‌گرفته در رم می‌تواند ناممکن‌ها را در مسیر سیاست به امکان بدل کند. استقبال وزیر خارجه ایتالیا، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و برخی دیگر از کشور‌ها نیز نشانه‌ای از برداشت مثبت جامعه جهانی نسبت به روند کنونی مذاکرات است.
مذاکره، دور از خطوط قرمز
در ساعات ابتدایی پس از پایان نشست، تیم مذاکره‌کننده ایرانی، ارزیابی خود را «نسبتاً مثبت و رو به جلو» عنوان کرد؛ روایتی که نشان می‌دهد، دست‌کم تا این مرحله، ایران با خواسته‌هایی فراتر از خطوط قرمز پیشین خود مواجه نشده است. چنانکه وزیر امور خارجه کشورمان تصریح کرده است: «آمریکایی‌ها تاکنون هیچ بحث غیرمرتبط با موضوع هسته‌ای را مطرح نکرده‌اند. ما نیز صراحتاً اعلام کرده‌ایم که مذاکرات ما محدود به مسائل هسته‌ای است و موضوعات دیگر را نمی‌پذیریم.»
این موضع‌گیری در حالی مطرح شد که پس از دور نخست گفتوگوها در مسقط، تغییرات محسوسی در رویکرد و خواسته‌های ایالات متحده به چشم خورد. دونالد ترامپ در نخستین واکنش خود نشست مسقط را «خوب» توصیف کرد، اما اندکی پس از بازگشت «ویتکاف» به واشنگتن و برگزاری نشست اضطراری در «اتاق وضعیت»، رئیس‌جمهور آمریکا تهران را به سردواندن در مذاکرات متهم کرد. ویتکاف نیز در اظهاراتی مجازی تلاش کرد خواست حذف کامل برنامه هسته‌ای ایران را وارد دستورکار آمریکا کند؛ حال آن‌که پیش از آن، در مسیر بازگشت به ایالات متحده، مذاکرات را «بسیار مثبت و سازنده» خوانده بود. این ناهماهنگی در مواضع، حتی در سخنان سخنگویان کاخ سفید و وزارت خارجه نیز بازتاب یافت.
رفع تحریم و اعتمادسازی درباره برنامه هسته‌ای
با این حال، دور دوم گفتوگوها در رم بدون طرح هیچ‌گونه مطالبه‌ای در خصوص مسائل موشکی یا منطقه‌ای و صرفاً حول محور برنامه هسته‌ای جریان یافت. وزارت خارجه ایران شامگاه شنبه اعلام کرد که در این دور از گفتوگوها، مذاکره‌کنندگان ارشد ایران و آمریکا ضمن ترسیم چارچوب کلی مذاکرات، دیدگاه‌های خود را درباره برخی موضوعات کلیدی در حوزه رفع تحریم‌ها و مسائل هسته‌ای تبادل کردند. در جمع‌بندی این وزارتخانه آمده است: «از آن‌جا که تصمیم‌گیری نهایی درباره دو محور «رفع مؤثر تحریم‌ها» و «اعتمادسازی نسبت به ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران» نیازمند بررسی‌های کارشناسی دقیق است، مقرر شد هیئت‌های فنی دو کشور روز چهارشنبه در مسقط با تسهیل‌گری وزارت خارجه عمان نشست جدیدی برگزار کنند.»
اولویت‌دهی به چارچوب‌های فنی، یک گام به جلو
در همین زمینه، کارشناسان امور بین‌الملل معتقدند ورود ایران و آمریکا به فاز کارشناسی، نشانه‌ای از اولویت‌یافتن نگاه فنی بر رویکرد‌های سیاسی خارج از میز مذاکره است. این روند، از یک‌سو امکان فاصله‌گیری طرف آمریکایی از فشار‌های داخلی و اسرائیل را فراهم می‌آورد، و از سوی دیگر ایران را در موقعیت دفاع از برنامه صلح‌آمیز خود از منظر فنی و غیرسیاسی قرار می‌دهد. ناظران همچنین معتقدند که دیپلماسی متکی بر منطق می‌تواند توافق را بیش از گذشته دست‌یافتنی کند؛ حتی برخی بر این باورند که شماری از موارد اختلافی، در یک بازه کوتاه‌مدت قابل حل خواهند بود.
سکوت ویتکاف و ارزیابی نهایی
با این وجود، ویتکاف به‌عنوان نماینده ویژه دونالد ترامپ تاکنون درباره فضای مثبت مذاکرات رم هیچ موضع علنی یا بیانیه مجازی منتشر نکرده است. هنوز مشخص نیست که این سکوت ناشی از رویکردی محتاطانه در دیپلماسی است یا تیم سیاست خارجی آمریکا در حال ارزیابی دقیق‌تر محتوای گفتوگوها و پیامد‌های آن است. نخستین واکنش رسانه‌های غربی، چند ساعت پس از پایان مذاکرات، به نقل از منابع بی‌نام، مذاکرات را «بسیار خوب» یا «سازنده» توصیف کرد. شبکه «سی‌ان‌ان» نیز به نقل از یکی از مقامات ارشد آمریکایی گزارش داد که پس از چهار ساعت مذاکره، پیشرفت‌های قابل‌توجهی حاصل شده است. این روایت، پس از گذشت ۱۲ ساعت، از سوی تامی بروس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، در گفت‌و‌گو با شبکه المیادین نیز مورد تأیید قرار گرفت. او افزود: «با طرف ایرانی توافق کردیم که هفته آینده دوباره دیدار کنیم.»
سکوت طرف آمریکایی و ادعا‌های رسانه‌ای
تحلیل «نیویورک‌تایمز» از مذاکرات و فضای پیرامونی آن نشان می‌دهد که احتیاط طرف آمریکایی می‌تواند ناشی از برخی خواسته‌های زیاده‌خواهانه‌ای باشد که پس از دور اول در درون تیم ترامپ مطرح شده است. به‌نوشته این رسانه، ویتکاف در محافل خصوصی تصریح کرده که اگر واشنگتن بر برچیدن کامل زیرساخت هسته‌ای ایران پافشاری کند، احتمال دستیابی به توافق بسیار پایین خواهد بود. ایران نیز در برابر این موضع ایستادگی کرده و اعلام داشته، زیرساخت‌هایی را که میلیارد‌ها دلار در آنها سرمایه‌گذاری شده، نه از بین خواهد برد و نه کنار خواهد گذاشت.
در ادامه گزارش آمده است که ایران طرحی مبنی بر مشارکت در مدیریت تأسیسات اتمی خود مطرح کرده تا به دولت ترامپ امکان دهد تفاوت این توافق با برجام را برای افکار عمومی داخلی نمایان سازد؛ هرچند هنوز مشخص نیست آیا کشور ثالثی در این طرح مشارکت خواهد داشت یا تهران اصولاً با چنین مدلی موافقت خواهد کرد. برخی رسانه‌های غربی در روز‌های گذشته مدعی شدند که ایران ممکن است با کاهش سطح ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی خود در داخل کشور یا حتی انتقال آن به روسیه موافقت کند؛ اما از مواضع اخیر عراقچی و تیم مذاکره‌کننده چنین برمی‌آید که رویکرد ایران تمرکز بر نظارت آژانس و کاهش غنی‌سازی در چارچوبی داخلی است. با این وجود سفر دقیقه ۹۰ عراقچی به روسیه گمانه‌ها را بر نقش مهم مسکو در جریان موضوعات فنی توافق احتمالی پررنگ کرده است.
ورود آژانس، شاید وقتی دیگر
همزمانی سفر گروسی به تهران در آستانه مذاکرات رم نیز برخی تحلیل‌ها را به این سو هدایت کرده بود که ممکن است آژانس بین‌المللی اتمی نقش بیشتری در ادامه گفتوگوها داشته باشد. گروسی بعد از تهران به رم رفت و با دیدار‌های جداگانه‌ای با مقام‌های حاضر در ایتالیا شکل جدیدی به روند دیپلماسی داد، اما این حضور بیشتر در حاشیه گفتوگوها و گمانه‌ها موثر بود تا در بطن آنچه که در جریان مذاکرات رم رقم خورد. با وجود آغاز گفت‌و‌گو‌های کارشناسی در مسقط، عراقچی درخصوص نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته است: «هنوز برای ورود آژانس به مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا زود است. این نهاد، بخشی از روند کلی خواهد بود و نقش مهمی ایفا خواهد کرد، اما در داخل مذاکرات فعلاً جایی ندارد.» این سخنان نشان می‌دهد یا ساختار لازم برای ورود فنی آژانس فراهم نیست یا دست‌کم، طرف آمریکایی - چنانکه ویتکاف در برخی اظهاراتش اشاره کرده - تمایلی به چنین ورود مستقیمی ندارد.
تعادل برای مدیریت منازعه
در مجموع، تحلیل‌های موجود نشان می‌دهد که اگرچه فضای مذاکرات مثبت و رو به پیشرفت است، اما موضوعات فنی کلیدی همچنان باقی است و دستیابی به نقطه‌نظر مشترک در این زمینه‌ها مستلزم کار کارشناسی دقیق خواهد بود. شاید به همین دلیل است که عراقچی در جمع‌بندی خود از مذاکرات رم می‌گوید: «جو نسبتاً مثبت رم، زمینه‌ساز پیشرفت در اصول و اهداف یک توافق احتمالی شد. ما توضیح دادیم که چرا برای بسیاری در ایران، برجام دیگر گزینه مناسبی تلقی نمی‌شود. گفت‌و‌گو‌های کارشناسی پیش‌ِ رو با هدف بررسی جزئیات، ما را در موقعیت بهتری برای قضاوت قرار خواهد داد.» او در پایان تأکید کرده است: «خوش‌بینی در حال حاضر ممکن است مجاز باشد؛ اما تنها با احتیاط بسیار.» از آن سو سکوت نسبی ایالات متحده تا پیش از ظهر امروز نیز نشان از جدی شدن مذاکرات و ارزیابی یک نتیجه را گوشزد می‌کند.
وضعیتی که ایران و ایالات متحده پس از گفت‌و‌گو‌های رم در آن قرار گرفته‌اند، «تعامل محدود در فضای عدم‌اعتماد ساختاری» است. در چنین شرایطی، دو بازیگر اگرچه اهداف نهایی متضاد یا نگرانی‌های امنیتی بنیادین دارند، اما بنا به ضرورت‌های ژئوپلیتیک و فشار‌های بین‌المللی، به سازوکار‌هایی تکنیکی برای مدیریت منازعه بهای بیشتری داده‌اند.
تحلیل مذاکرات رم نشان می‌دهد که هر دو طرف، بدون آن‌که به بازسازی اعتماد راهبردی تن دهند، وارد مرحله‌ای از هماهنگی تاکتیکی شده‌اند؛ مرحله‌ای که در آن توافق بر سر شکل مذاکره و تقدم‌بخشی به موضوعات فنی، خود نوعی پیشرفت تلقی می‌شود.
به این ترتیب، مذاکرات رم نه نقطه عطف، بلکه گامی در مسیر ایجاد نوعی سازوکار حداقلی برای مدیریت شرایط است؛ رقابتی که اگرچه ماهیت خود را حفظ کرده، اما موقتاً به‌جای مواجهه مستقیم، از مجرای دیپلماسی فنی و گفت‌و‌گو‌های بی‌واسطه مدیریت می‌شود. استمرار این مسیر، وابسته به توان دو طرف در حفظ این «تعادل» خواهد بود؛ تعادلی که در صورت مهار فشار‌های داخلی و منطقه‌ای، می‌تواند به سمت نوعی همکاری مشروط گسترش یابد.
امید محسنی
