ایران پشت سد تجاری عـراق/ کاهش درآمد‌های ارزی ایران با وضع تعرفه ۱۳۰ دلاری برای محصولات فولادی
گوی خبر [1]- در روز‌هایی که اقتصاد ایران در شوک بازگشت مکانسیم ماشه قرار دارد، اینکه گفته شود کشور عراق برای واردات میلگرد از ایران تعرفه ۱۳۰ دلاری وضع کرده خبر داغی محسوب نمی‌شود. البته این اتفاق جدیدی نیست و دولت عراق از اوایل تابستان این روند را اجرایی کرده است، اما در چند روز گذشته حسین سلاح‌ورزی که تا ریاست اتاق بازرگانی ایران پیش رفته بود، اما توسط وزیر اقتصاد دولت سیزدهم برکنار شد، در توئیتی دوباره به موضوع تعرفه پرداخته و نوشته است: «ایران سال‌ها برق و گاز یارانه‌ای به عراق داد، بازارش را باز کرد و امنیتش را تضمین کرد. حالا عراق چه کرده؟
تعرفه سنگین روی میلگرد گذاشته تا فولاد ایران از بازارش حذف شود! این اسمش حمایت از تولید داخلی عراق است یا ضعف دیپلماسی اقتصادی ما؟ عراق هم به ما فهماند که در دنیای امروز برادری معنا ندارد؛ فقط سود و زیان حرف می‌زند. فقط ما هستیم که هنوز در توهم برادری بی‌حساب مانده‌ایم.» البته تماس‌های مکرر ما برای گفت‌و‌گو با سلاح‌ورزی و توضیحات بیشتر او درباره این توئیت بی‌نتیجه ماند.
صادرات کلی ایران به عراق در چهارماه اول امسال نزدیک به ۳ میلیارد دلار بود؛ درحالی‌که در مدت مشابه در سال گذشته این میزان ۷۷۱ میلیون دلار بیشتر بود که همین کاهش می‌تواند زنگ خطری برای مراودات اقتصادی دو کشور باشد.
عراق، سیاست حمایت از تولید داخلی را پیش گرفته و این برای ما که حدود ۷۰ درصد صادرات تولید میلگرد کشور به عراق است سخت خواهد بود و تعرفه ۱۳۰ دلاری قطعاً بازار فروش محصولات فولادی ما را به عراق دچار مشکل خواهد کرد و حضور ایران را در کنار دیگر رقیبان فولادی مانند اوکراین، روسیه، ترکیه و عربستان کمرنگ می‌کند، اما باید این را نیز درنظر داشت که قیمت‌گذاری دستوری و همچنین اجبار صادرکنندگان به بازگرداندن ارز فروش محصولات به کشور آن هم به قیمت ارز نیمایی، مدت‌هاست که این بازار را خراب کرده و صادرات فولاد ایران بیشتر از داخل ضربه خورده تا دستورالعمل تعرفه‌ای دولت عراق.
به‌هرحال تولیدکنندگان فولاد در کشور باید هزینه‌های خود مانند تامین آب و برق و گاز را با قیمت ارز آزاد پرداخت کنند و این درحالی است که در شش ماه اول سال به‌طور میانگین در هفته سه روز با بی‌برقی مواجه بودند و همین دخل و خرج آنان را دچار مشکل کرده است و حتی بسیاری از واحد‌های تولید پایین‌دستی در صنعت فولاد را به تعطیلی کشانده است.
هرچند تعرفه‌ای که عراق مشخص کرده فعلاً دامن میلگرد را گرفته و شامل محصولات دیگر فولادی مانند تیرآهن و نبشی و شمش نمی‌شود، اما در روند صادرات آنان نیز بی‌تاثیر نیست و محدود شدن پنجره فروش و صادرات به عراق باعث خواهد شد تولیدکننده هم از ظرفیت تولید خود کم کند و هم به تدریج بازار بزرگی در همسایگی خود را از دست بدهد.
با این حال از رفتار دولت عراق نیز نمی‌توان خرده گرفت چراکه آنان گویی برخلاف دولت ایران به فکر سرمایه‌گذاران داخلی خود هستند و با بستن چنین تعرفه سنگینی در تلاش‌ند تا از تولید ملی خود حمایت کنند. عراق در سال ۲۰۲۲، کارخانه تولید فولاد را در اربیل با ظرفیت ۷۰۰ هزار تن در سال راه‌اندازی کرده و با اضافه شدن کارخانه بصره به آن، ظرفیت تولید آنان به یک‌ونیم میلیون تن در سال افزایش پیدا خواهد کرد، هرچند بر اساس پیش‌بینی عراقی‌ها، مصرف میلگرد در این کشور بیش از سه میلیون تن است که همچنان بازار صادرات فولاد به عراق را داغ نگه می‌دارد.
از ابتدای دهه ۹۰، عراق در کنار چین، روسیه و افغانستان، به یکی از طرف‌های مهم تجاری ایران تبدیل شده است. در سال‌های گذشته همواره عراق در ردیف سوم و چهارم لیست کشور‌های طرف تجاری ایران بوده و بسیاری از اقلام مورد نیاز خود را هرچند با تخفیف از ایران دریافت می‌کند.
هرچند مکانیسم ماشه، بند‌های الزام‌آوری برای کشور‌های طرف مبادله با ایران ندارد و صرفاً به کشور‌ها توصیه کرده که روابط اقتصادی هدایت شده با ایران نداشته باشند، اما جو روانی حاصل از فعال شدن مکانیسم ماشه سبب می‌شود کشور‌ها در روابط خود با ایران احتیاط بیشتری کرده و یا از این فضا برای استفاده بیشتر و گرفتن تخفیف و هزینه‌های بیشتر از ایران استفاده کنند.
عراق که در این سال‌ها جای بسیاری از کشور‌های اروپایی طرف مبادله ایران را گرفته، حالا با فعال شدن مکانیسم ماشه، منافع خود را دنبال می‌کند و همسایه خود را بیش از گذشته تحت فشار قرار می‌دهد.
با توجه به اینکه عمده درآمد‌های ارزی غیرنفتی ایران را محصولات فولادی و پتروشیمی تشکیل می‌دهد، اخذ عوارض ۱۳۰ دلاری از تولیدات فولادی ایران می‌تواند درآمد‌های ارزی کشور را کاهش داده و بر منابع مالی بودجه و نهایتاً تورم اثر منفی داشته باشد.
یکی دیگر از موضوع‌های اصلی که صادرکنندگان فولاد با آن مواجه هستند، بحث ارز نیمایی و ارز بازار آزاد و همچنین نوسانات زیاد بازار دلار است که صادرات را با چالش مواجه کرده و برخی از تجار با رفتن به سمت تهیه کارت بازرگانی یک‌بار مصرف و همچنین برنگرداندن ارز حاصل از صادرات به کشور، به پیچیده‌تر شدن اقتصاد ایران دامن زده‌اند؛ می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که اگر عراق نیز چنین تعرفه‌ای درباره میلگرد وضع نمی‌کرد باز هم تجارت ما دچار مشکلاتی بود.
نکته دیگری که در این میان وجود دارد این است که بازار عراق تنها بازاری نیست که تولیدکنندگان فولاد ایران می‌توانند با آن معامله کنند و کشور‌هایی مانند پاکستان، افغانستان و کشور‌های عربی نیز می‌توانند جامعه هدف آنان باشند، اما علاوه بر مشکلات داخلی که بر سر راه تولیدکننده داخلی وجود دارد، تحریم‌های شدید آمریکا و حالا تحریم‌های دوباره بازگشته سازمان ملل نیز دست آنان را برای تعامل با دیگر کشور‌ها بسته و کار را برای همه دشوار کرده است و دولت باید برای صنعت فولاد کشور که یکی از مهمترین صادرات غیرنفتی ایران است علاجی پیدا کند.
حمید حسینی عضو اتاق بازرگانی ایران و عراق: واسطه‌ها وارد بازار واردات فولاد شده‌اند
حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی ایران و عراق در گفت‌و‌گو با «هم‌میهن» درباره افزایش تعرفه صادرات میلگرد به عراق گفته این موضوع جدیدی نیست و ایران همچنان در بازار رقابتی این کشور حضور دارد. او گفته ما در کشور بی‌نظمی داریم و واحد‌های بزرگ صادرکننده از بازار خارج شدند و واسطه‌ها وارد این بیزینس شده‌اند؛ درحالی‌که قبلاً فولادی‌ها خودشان محصولات را صادر می‌کردند. حسینی عنوان کرد بانک مرکزی و وزارت صمت نباید اجازه دهند تاجری که کمتر از پنج سال سابقه کار تجاری دارد وارد بازار فولاد شود و با برنگرداندن ارز بازار را به هم بریزد. او می‌گوید ارتباط وزرای ما با دولت عراق کم است و وزارت صمت آنقدر مشکل دارد که تجارت خارجی فراموش شده است.
موضوع تعرفه عراق بر میلگرد ایران چه تاثیری بر روند صادرات آن خواهد داشت؟
این بحث جدیدی نیست، عراق تعرفه ۲۰ درصدی گذاشته بود و ۶ و نیم درصد هم عوارض ورودی می‌گرفت که از حدود چهار ماه قبل این درصد را به ۳۶/۵ درصد و ۱۳۰ دلار رساندند، علت آن هم این است که ظرفیت تولید میلگرد در عراق به شدت افزایش پیدا کرده و دولت آنها نیز برای حمایت از تولید داخل، از سرمایه داخلی و خارجی تعهد می‌گیرد که اگر در داخل تولید را بالا ببرید ما واردات را ممنوع می‌کنیم و یا تعرفه‌ها را بالا می‌بریم که در نهایت تعرفه‌ها را ۱۰ درصد بالا برد.
از برخی مرز‌ها نیز اطلاعیه داد و اعلام کرد که به شهر‌هایی که کارخانه فولاد وجود دارد مانند شلمچه، ورود میلگرد از مرز مهران، شلمچه و دریای خرمشهر ممنوع است تا اگر فردی هم می‌خواهد وارد کند هزینه حمل آن برای او به‌صرفه نباشد و نتواند مثلاً برای واحد‌هایی که در نجف و شلمچه هستند میلگرد وارد کند. دولت عراق اینگونه از تولید داخل خود حمایت می‌کند و ربطی هم به محصولات ایرانی ندارد و این تعرفه برای همه کشور‌ها است. با این حال میلگرد ایران به کشور عراق صادر می‌شود و در بازار آنها قابل رقابت است.
پس مشکل از کجاست؟
ببینید، ما یک بی‌نظمی در کشور خودمان داریم و واحد‌های بزرگ صادرکننده از بازار خارج شدند و واسطه‌ها و تجار وارد این بیزینس شده‌اند؛ درحالی‌که قبلاً فولادی‌ها اجازه این کار را نمی‌دادند و خودشان محصولات را صادر می‌کردند. دلیل آن این است که برخی از آنها پیمان‌سپاری می‌کنند، اما ارز آن را برنمی‌گردانند و همین باعث شده بازار دچار اختلال شود. فردی میلگرد را می‌فروشد و ارز آن را باید در سامانه به قیمت ۷۲ هزار تومان بفروشد، اما فرد دیگری می‌گوید چرا در بازار آزاد به قیمت بالای ۱۰۰ هزار تومان نفروشم؟
این مسئله قطعاً بازار را به هم می‌ریزد. قبلاً ذوب‌آهن اصفهان و بافق در عراق فعال بودند، اما اکنون می‌گویند به این صورت کار نمی‌کنیم و در حقیقت با دست خودمان بازار را به هم ریختیم. در موضوعاتی مانند فولاد و پتروشیمی نباید به صادرکننده تازه‌کار اجازه صادرات داده شود، اما این اتفاق افتاده و شرایط به هم ریخته است.
ممکن است صادرات ما به عراق کاهش پیدا کرده باشد، سالانه تقریباً در حدود ۷۵۰ میلیون دلار صادرات میلگرد و دیگر محصولات فولادی را داشتیم که یک بازار میلیاردی است که هنوز وجود دارد، اما رقابت زیاد شده است و ما مجبور هستیم خودمان را با بازار عراق وفق دهیم و شاید مجبور شویم به جای میلگرد به این کشور مثلاً شمش و مواد آلیاژی صادر کنیم. البته عراق بر روی برخی محصولات ما مانند ورق و برخی مقاطع فولادی که توان تولید آن را ندارد فقط کرایه واردات را می‌گیرد. این حرف‌ها و توئیت‌هایی که برخی عنوان کردند به نظر من بی‌ربط است و گویی به دنبال سلبریتی شدن و ایجاد جنجال هستند.
رقیب‌های ایران در فروش میلگرد و فولاد به عراق کدام کشور‌ها هستند؟
اوکراین، ترکیه و چین در این بازار حضور دارند و به تازگی عربستان هم به آنها اضافه شده است. افزایش تعرفه نزدیک چهار ماه است که اضافه شده و با توجه به اینکه FOB (تمامی هزینه‌های حمل کالا از مبدأ تا محل اصلی حمل بار) که ۴۵۰ دلار است و این قیمت برای عراق بالای ۷۰۰ دلار است، قطعاً این تعرفه موثر نبوده و هنوز صادرات ما ادامه دارد. این بی‌نظمی ما است که بازار را به هم ریخته است و رقابت‌های خودمان با هم این بازار را دچار مشکل کرده است. باید مسئله را در کشور خودمان سامان دهیم و بانک مرکزی و وزارت صمت نباید اجازه دهند تاجری که کمتر از پنج سال سابقه کار تجاری دارد وارد بازار فولاد - که جزو کالا‌های صادراتی اساسی کشور است - شود و با برنگرداندن ارز بازار را به هم بریزد.
چقدر از سهم صادرات ایران به عراق فولاد و میلگرد است؟
پارسال نزدیک به ۱۲ میلیارد دلار صادرات به عراق داشتیم که تقریباً یک میلیارد دلار آن از صادرات میلگرد و فولاد به این کشور بود.
اتاق بازرگانی ایران و اتاق بازرگانی عراق می‌توانند تعاملی کنند تا مشکلات پیش روی فولادی‌ها مرتفع شود و مثلاً دوباره این تعرفه کاهش یابد؟
باید وزاتخانه‌های ما و سازمان توسعه تجارت با وزارت صنایع عراق تعامل داشته باشند، اما متاسفانه ارتباطات ما با عراقی‌ها خیلی کم است و از این ناحیه ضربه خورده‌ایم. عراقی‌ها انسان‌های خونگرمی هستند و باید با آنها چشم در چشم صحبت کرد و باید دعوت‌شان کرد و در ایران از آنها استقبال کرد و تحویل‌شان بگیریم درحالی‌که نه وزرای ما به عراق سفر می‌کنند و نه وقت دارند وزیری را از عراق دعوت کنند. وزارت صمت ما آنقدر مشکل دارد که گویی تجارت خارجی در کشور ما فراموش شده است.
رضا شهرستانی عضو انجمن فولاد: مشکل از خودمان است نه عراق
رضا شهرستانی عضو انجمن فولاد که سابقه عضویت در هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران را نیز در کارنامه خود دارد در گفت‌و‌گو با «هم‌میهن» عنوان کرد که صادرات به عراق نسبت به پارسال ۱۲ درصد کاهش یافته و سیاست‌های غلط دولت باعث شده که با دلار نیمایی هیچ توجیهی برای صادرات وجود نداشته باشد. او می‌گوید مشکل از سمت ایران است و مشخص است که عراقی‌ها با تعرفه‌های زیاد از صنایع خود دفاع می‌کنند. شهرستانی گفته تجار با ارز نیما نمی‌توانند کار کنند و دلیل اینکه صادرکننده دلار را برنمی‌گرداند این است که محصول را با قیمت دلار آزاد تولید می‌کند.
افزایش تعرفه عراق چه تاثیری در روند صادرات به این کشور داشته است؟
باعث شده تا در بخش پایین‌دستی مانند میلگرد و تیرآهن تاثیر بگذارد و در این مورد کاهش صادرات داشتیم. در عراق بیشتر این تمایل وجود دارد که محصولات بالادستی مانند شمش را از ما بخرند تا اینگونه از تولیدکنندگان داخلی خود حمایت کنند و متاسفانه با سیاست غلطی که دولت به صورت دستوری در بورس کالا در پیش گرفته و با عنوان حمایت از مصرف‌کننده داخلی، اختلاف شدیدی بین قیمت‌های صادراتی و قیمت‌های داخلی ایجاد شده است.
از طرف دیگر تجار باید با کارت‌های بازرگانی کل ارز را به قیمت نیمایی؛ آن‌هم با قیمت ۷۲ هزار تومان وارد کنند که اصلاً توجیهی ندارد و زیان خواهند کرد لذا با کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف محصول را صادر می‌کنند که معلوم نیست دلار آن به کشور برگردد. در مورد کارت‌های بازرگانی یک‌بار مصرف یک رقابت سنگینی ایجاد می‌شود که باعث شده حتی در کشور افغانستان حالت دامپینگ صورت بگیرد و همین باعث شده دولت عراق چنین تعرفه سنگینی را نسبت به محصولات پایین‌دستی اعمال کند.
چقدر صادرات ما کاهش داشته است؟
برای محصولاتی مانند نبشی و ناودانی و تیرآهن حدود ۱۲ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشتیم.
تعاملی با طرف عراقی نداشتید که تعرفه را تغییر دهند؟
مشکل از سمت ما است، مقامات عراقی مسلماً برای حمایت از محصولات داخلی خود چنین تعرفه‌ای را بسته‌اند. وقتی قیمت میلگرد از قیمت شمش پایین‌تر است قطعاً عراقی‌ها چنین کاری را انجام می‌دهند تا از صنایع خود دفاع کند.
پیشنهاد شما به دولت خودمان چیست؟
خیلی راحت است، دولت باید بسیاری از دخالت‌های خود دست بردارد و بگذارد عرضه و تقاضا باعث تعادل بازار شود. تجار با ارز نیما نمی‌توانند کار کنند و باید بتوانند با ارز آزاد صادرات خود را انجام دهند و بر اساس آن مسلماً قیمت‌ها مناسب خواهد شد. وقتی با ارز آزاد صادرات صورت بگیرد قطعاً قیمت میلگرد از قیمت شمش بالاتر خواهد بود و نه بالعکس و همین روال کار را تنظیم می‌کند.
دلیل اینکه صادرکننده دلار را برنمی‌گرداند این است که محصول را با قیمت دلار آزاد تولید می‌کند، هم‌اکنون قیمت انرژی در کشور ما در بخش تولید فولاد از قیمت انرژی در کشور‌های دیگر مانند اوکراین و روسیه بالاتر است، ما سه سنت پرداخت می‌کنیم در صورتی که برای آنها ۲/۵ سنت است؛ این یعنی قیمت انرژی و قطعات در ایران با ارز آزاد است، اما دولت می‌گوید شما تولید و صادرات را با دلار ۷۲ هزار تومان انجام دهید درحالی‌که اکنون دلار بالای ۱۱۰ هزار تومان است و اختلاف آن ۴۰ هزار تومان است، با این روند هیچ توجیهی برای صادرات وجود ندارد.
مشکل ما برای صادرات عراق به اینگونه حل نخواهد شد، این سیاست‌های غلط و دست‌فرمان دولت، روزبه‌روز هم اسفناکتر و بدتر می‌شود، از طرف دیگر نبودن گاز و برق و همچنین سازمان مالیاتی که بر روی این صنعت افتاده و سیاست اشتباه بازگشت ارز توسط بانک مرکزی و... دست به دست هم داده و روز به روز اوضاع را بدتر می‌کند.