روند پیدایش تشکل فقهی در مرکز ایران/ از پاگیری در دوران صفویه تا عسرت دوران پهلوی و شکوفایی بعد از انقلاب
گوی خبر [1]- درست در زمانی که نخستین و اولین حوزه علمیه در دوره غیبت در بغداد تشکیل شد، حوزه علمیه قم نیز در ایران شکل گرفت. حضور بعضی از علمای صاحب نام مانند «علی بن ابراهیم و ابن‌قولویه» در قم، در قرن چهارم هجری در کنار دیگر. علمای قم در انتقال دانش و علم از عصر حضور به عصر غیبت نقشی بزرگ ایفا کرده و حتی بعضی از کتب اربعه، مانند «من لایحضره الفقیه» در قم نگاشته شده است؛ بنابراین می‌توان گفت قم، مرکز علمی فقهای محدث در قرن چهارم هجری بوده است
نخستین بروز و ظهور تشکل‌های فقهی در ایران در قالب تشکیل و تاسیس مدارس و حوزه‌های علمیه به بخش مرکزی ایران به خصوص در قم و اصفهان و یزد می‌رسد. از این منظر باید بخش مرکزی ایران را مهد پیدایش تشکل‌های فقهی در کشور دانست.
به صورت کلی، روند پیدایش تشکل‌های فقهی در مرکز ایران به‌ویژه از دوران پس از صفویه به بعد، از تغییرات فرهنگی، اجتماعی و دینی در این منطقه نشأت می‌گیرد. این روند از دو بعد قابل تقسیم بندی و ارزیابی است. نخست از نظر زمانی و دوم از نظر جغرافیایی و به تفکیک شهر‌هایی که در بخش مرکزی ایران قرار دارد.
دوران صفویه؛ شکل‌گیری و گسترش تشکل‌های فقهی زیر سایه اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور
مدارس فقهی و حوزات علمیه در این دوران بیشتر در شهر‌های مذهبی همچون اصفهان، قم، مشهد و شیراز شکل گرفتند و علمای بزرگی، چون علامه مجلسی و شیخ بهایی در این دوران به تدریس و تألیف فقه و اصول پرداختند. این امر باعث گسترش فقه شیعه و ترویج آن در مناطق مختلف ایران شد. به طور کلی در دوران صفویه، تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد و این مسئله تأثیر زیادی بر شکل‌گیری و گسترش تشکل‌های فقهی در ایران داشت.
دوران قاجار؛ تثبیت مرکزیت علمی و فقهی در اصفهان و قم
مرکزیت علمی و فقهی در دوران حکومت قاجاریه همچون زمان صفویه همچنان در بخش مرکزی به خصوص در اصفهان و قم است، اما با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی، برخی از حوزه‌های علمی دیگر نیز مانند نجف و کربلا از جهات مختلفی اهمیت زیادی پیدا کردند.
مساله بسیار مهم در ارتباط با تشکل‌های فقهی در بخش مرکزی ایران در این دوره تعاملات بین علمای ایرانی و عراقی است که باعث شده تا بسیاری از علما به این دو شهر تردد داشته باشند و در کنار هم به گسترش و تقویت فقه شیعه و تشکل‌های فقهی در دو کشور بپردازند. از جمله شخصیت‌های مهم این دوران می‌توان به شیخ انصاری اشاره کرد که نقش بسزایی در تثبیت اصول فقهی و تدریس فقه شیعه در این دوره داشت.
دوران پهلوی؛ دوران چالش‌های تشکل‌های فقهی
مشخصا باتوجه به اصول مدیریتی و اهداف حکومت داری در دوران پهلوی و تلاش این نظام حکومتی برای غربی سازی کشور، تشکل‌های فقهی در این دوران با چالش‌های جدی و تازه‌ای روبه‌رو شدند. تردیدینیست که علی رغم تمامی تلاش‌های تشکل‌های فقهی و حوزه‌های علمیه، گرایش‌های دینی به ویژه در مناطق مرکزی ایران تحت تأثیر سیاست‌های سکولار ترویج شده توسط پهلوی‌ها قرار گرفت.
با توجه به تلاش‌های تشکل‌های فقهی، اما حتی در این دوران عسرت و چالش‌های حوزه‌های علمیه، این نهاد‌ها در قم همچنان به عنوان یک مرکز علمی مهم فعالیت کردند، اثر گذاری داشتند و باقی ماندند.. با ظهور نخستین نشانه‌های بروز و ظهور انقلاب اسلامی در دهه ۴۰، علمای بزرگی، چون آیت‌الله خمینی در قم تمرکز کردند و تحولات فقهی جدیدی در این دوران شکل گرفت. رد این شکل تشکل‌های فقهی در کنار فعالیت‌های دینی و فقهی به خصوص در بخش مرکزی به مرکز مبارزات انقلابی نیز تبدیل شدند.
پس از انقلاب اسلامی؛ توسعه شتکل‌های فقهی در مرکز ایران و ترویج در مناطق دیگر
تشکل‌های فقهی در مرکز ایران به ویژه در قم و تهران پس از انقلاب اسلامی ایران، توسعه یافتند. بدون تردید این مهم بدون در نظر گرفتن نقش آیت‌الله خمینی به عنوان یک مرجع دینی و فقیه برجسته در این دوران قابل تحقق نبود. با تأسیس جمهوری اسلامی و تغییرات سیاسی در ایران، تمرکز فقه به سمت نیاز‌های نوین اجتماعی و سیاسی معطوف شد. در این دوران، فقه تطبیقی و فقه جدید در قالب مسائل اقتصادی، حقوق بشر، و مسائل سیاسی مطرح شد و حوزه‌های علمیه ایران تأثیر بیشتری در مسایل اجتماعی و سیاسی پیدا کردند.
قم، اصفهان، تهران؛ طلوع تاسیس مدارس و حوزه‌های علمیه ماندگار
روند پیدایش تشکل‌های فقهی در مرکز ایران تحت تأثیر تحولات سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی گام به گام به شکلی پویا و انعطاف‌پذیر پیش رفته است و همچنان در حال تحول است. دراین بین بسیاری از تشکل‌های مهم فقهی و مداری و حوزه‌های علمیه‌ای که هم در کار تدریس و تربیت طلاب و فقها تاریخچه غنی دارند و هر بعضا در علوم دینی و فلسفی پیشگام بودند در مراکزی همچون تهرانف قم، اسفهان، یزد و بخش مرکزی ایران قرار داشتند.
به طور مثال، حوزه تهران از قدیمی‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در تاریخ محسوب می‌شود. حوزه ری نیز در قرن دوم تاسیس شد و شخصیت‌های بزرگی را تربیت کرد این در حالی است که در عهد غیبت صغری شیخ کلینی و شیخ صدوق اهل ری بوده و بسیاری از مفسران بزرگ مانند فخر رازی و قطب الدین رازی در تهران بودند.
علاوه بر این حوزه علمیه قم بزرگ‌ترین و یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در شهر قم قرار دارد. مکتب و حوزه حدیثی قم (در کنار کوفه و بغداد) یکی از سه حوزه حدیثی کهن در تاریخ علمی جهان تشیع بود و در قرن پیشین توسط عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تجدید حیات شد؛ به‌گونه‌ای که وی را مؤسس حوزه علمیه قم نامیده‌اند.
حوزه علمیه اصفهان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه در ایران است. در زمان آل بویه است که بزرگانی، چون ابن‌سینا و ابوریحان بیرونی در این حوزه به تدریس می‌پرداخته‌اند. اولین فعالیت‌های حوزه علمیه اصفهان به این دوران برمی‌گردد. هنگامی که ابوجعفر دشمنزیار حاکم اصفهان بود، ابن سینا برای خدمت نزد او رفت. ابن سینا علاوه بر خدمت در دربار ابوجعفر دشمنزیار در اصفهان، تدریس نیز می‌کرد. مدرسه اصفهان یادگار آن دوران است.